Oekraïne wil kerk opheffen ‘ter bescherming van de democratie’

Religie Na 170 arrestaties van geestelijken op verdenking van landverraad, spionage voor Rusland of het aanwakkeren van interreligieuze haat, neemt Oekraïne een volgende stap: het ontbinden van de Orthodoxe Kerk van Oekraïne.

• Gepubliceerd op26 september 2025
 
• 
  

Patriarch Kirill met Vladimir Poetin bij een kerstdienst; volgens de Russisch Orthodoxe kalender valt kerst in januari. 

FOTO OLEG VAROV / PRESS SERVICE OF THE PATRIARCH OF MOSCOW

Spionerende geestelijken, propaganda verspreidende priesters en een vader die voor een dicht kerkhek komt te staan als hij zijn als militair gesneuvelde zoon wil begraven. Het zijn maar een paar van de kwesties die aantonen voor welke lastige keuze Oekraïne is komen te staan: na het verbieden van de Russische Orthodoxe Kerk loopt nu een rechtszaak ter ontbinding van de Orthodoxe Kerk van Oekraïne (OKO).

De OKO – niet te verwarren met de Oekraïens-Orthodoxe kerk (OOK) – was tot enkele maanden na de invasie onderdeel van de Russische kerk. Hoewel de kerk het tegenovergestelde beweert, is de OKO daarna nooit helemáál autonoom geworden. In een rechtszaak die eind september begint probeert de Oekraïense overheid te bewijzen dat het een verlengstuk is van de Russische Orthodoxe Kerk.

De Russisch-Orthodoxe Kerk is niet zomaar een religieus instituut. Patriarch Kirill, die aan het hoofd staat, is slippendrager van Poetins agressie-oorlog tegen Oekraïne. Deze kerk heeft die tot „heilige oorlog” bestempeld en stelt dat deelname „alle zonden wegwast”.

Toch maakt het verbod Oekraïne kwetsbaar voor kritiek. Er zijn weinig voorbeelden van democratische staten waar een zozeer gevestigd religieus instituut werd verboden.

„Ik begrijp de internationale zorgen volledig”, stelt universitair hoofddocent Anatoli Babynsky van het Instituut van Kerkgeschiedenis in Lviv. „Maar de Oekraïense staat kan zijn veiligheid niet verwaarlozen. Het Westen moet zich realiseren hoezeer de Russische staat religie heeft geïnstrumentaliseerd en er letterlijk een wapen van heeft gemaakt.”

Landverraad

Er zijn gevallen bekend van OKO-geestelijken die Oekraïense militaire doelen doorgeven aan Rusland. De kerk biedt „een perfect werkveld voor de vijand”, stelde de Oekraïense luitenant-generaal Vasyl Maljoek van veiligheidsdienst SBOe in het najaar van 2022. Sindsdien heeft de SBOe 170 onderzoeken geopenbaard tegen individuele geestelijken, onder meer wegens landverraad en het aanwakkeren van ‘interreligieuze haat’. Opgelegde celstraffen variëren van vijf tot vijftien jaar.

Er zijn gevallen bekend van geestelijken

die Oekraïense militaire doelen doorgeven

aan Rusland

Eén zaak betreft de Oekraïense priester Jevhen Kosjelnyk. Vanaf zijn telefoon berichtte hij in maart vorig jaar zes ontvangers dat de Russische ‘speciale militaire operatie’ „vanuit spiritueel en moreel oogpunt een Heilige Oorlog” is, „waarin Rusland en zijn volk […] de wereld beschermen tegen […] het Westen dat in satanisme is vervallen”. Na de Russische invasie in 2022 vertelde Kosjelnyk bewoners dat ze moesten wachten op de komst van de „onzen”, doelend op de Russische krijgsmacht. Hij werd veroordeeld tot vijf jaar cel wegens het „rechtvaardigen van de gewapende agressie van de Russische Federatie tegen Oekraïne”.

Het wantrouwen tegen ‘Moskous Patriarchaat-kerken’ wordt aangewakkerd door herhaaldelijke berichten over parochies die weigeren gesneuvelde militairen te begraven. Zoals in het dorp Smoljari in de regio Volyn, waar een rouwstoet met grafkist eind vorig jaar voor een gesloten hek stond. De priester zou de avond ervoor de ouders hebben geprobeerd van de dienst af te laten zien omdat ze er ‘spijt van zouden krijgen’. De herdenking werd op straat gehouden.

Patriarch Kirill van de Russisch Orthodoxe Kerk leidt een liturgie in de Kathedraal van de Russische strijdkrachten bij Moskou. FOTO IGOR PALKIN / AFP

Het Kremlin heeft de kerk altijd voor eigen doelen ingezet. Volgens de Russische grondwet zijn kerk en staat gescheiden, maar „in de praktijk is de Russisch-Orthodoxe Kerk een verlengstuk van de staat”, schrijft Katja Tolstoj, hoogleraar theologie en religie in post-traumatische samenlevingen aan de Vrije Universiteit Amsterdam, op vragen van NRC. „Ze is een cruciaal instrument van Russische machtspolitiek.”

Moldavië Priesters naar Moskou

Ook in Moldavië, waar zondag verkiezingen zijn, zet Rusland orthodoxe priesters in voor eigen agenda. Vorig jaar werden honderden Moldavische geestelijken in Moskou uitgenodigd voor een door Rusland bekostigde reis, schrijft persbureau Reuters vrijdag.Meer

Dat voert terug op het tijdperk van Stalin. Wie toen priester wilde worden, moest goedkeuring krijgen van de NKVD, de veiligheidsdienst van de Sovjet-Unie. Zo werd iemand informant. „Stalin begreep dat de kerk een instrument vormde om het bewustzijn en het gedrag van de mensen te controleren”, zegt directeur Petro Boerkovsky van de denktank Democratische initiatieven in Kyiv. „Binnen hun gemeenschap konden priesters elke vorm van oppositie, onenigheid of ondermijning van het regime opsporen.” Huidig patriarch Kirill was in de communistische tijd spion in Zwitserland. Nog steeds kan hij niet onafhankelijk worden genoemd: „Patriarch Kirill legitimeert Poetin en diens oorlog. In ruil voor onvoorwaardelijke loyaliteit krijgt de kerk privileges en financiële steun”, schrijft Tolstoj.

Verspreiding van propaganda

Na de val van het Sovjetrijk in 1991 bleef de Russische geheime dienst priesters rekruteren in het onafhankelijke Oekraïne , vertelt Boerkovsky. De kerk werd ook gebruikt om informanten te werven die konden infiltreren binnen de Oekraïense politieke klasse en samenleving.

Volgens Tolstoj tonen documenten en getuigenissen samenwerking aan tussen hooggeplaatste geestelijken en Russische veiligheidsdiensten, vooral in bezette gebieden. Kerken fungeren als ontmoetingsplaatsen voor spionnen en worden gebruikt voor het verspreiden van propaganda. Onder Poetin gebruikt Rusland de orthodoxe kerk in Oekraïne ook als soft power-instrument, stelt zowel Tolstoj als Boerkovsky. Priesters riepen in het verleden bijvoorbeeld op om op pro-Russische kandidaten te stemmen.

Advertentie voor de Dag van de Overwinning, voor een orthodoxe kerk in Moskou. FOTO ALEXANDER NEMENOV / AFP

Moskou wil via de kerk „verdeeldheid zaaien, spanning aanwakkeren en een burgeroorlog uitlokken”, stelt Boerkovsky. „Vervolgens roepen de pro-Russische krachten in Oekraïne de Russische president en Russische staat op om zich ermee te bemoeien en hen te ‘beschermen’.” Dat is hun gelukt, concludeert Boerkovsky bitter.

De OKO was voor NRC onbereikbaar voor commentaar. Het nummer van de woordvoerder is buiten werking. Op de site stelt de kerk „onschuldig vervolgd” te worden, en doelwit te zijn van een „goddeloze agenda”. Anti-Oekraïens sentiment wordt niet expliciet ontkend, maar de site wordt regelmatig bijgewerkt met nieuws over aan het leger gedoneerde auto’s, bloed donerende priesters en kerkdiensten met militairen en Oekraïense vlaggen.

Patriarch Onoefri klaagt over inbreuk op de vrijheid van godsdienst nu de Oekraïense autoriteiten het op zijn kerk hebben voorzien. Afgelopen juli heeft president Zelensky de tachtigjarige Onoefri het Oekraïens staatsburgerschap ontnomen, omdat gebleken zou zijn dat hij in 2002 een Russisch paspoort kreeg. Onoefri zegt zelf dat staatsburgerschap in 2014 te hebben opgegeven, na de Russische invasie van de Krim.

Poetins woordvoerder Dmitri Peskov noemde het beoogde verbod van de OKO een „openlijke aanval op religie, een aanval op de orthodoxe kerk en een aanval op het christendom”.

Bestaat er nog wel godsdienstvrijheid in Oekraïne? Jazeker, antwoordt Tolstoj, maar die wordt beperkt wanneer religieuze activiteiten een bedreiging vormen voor de nationale veiligheid. Staatsingrijpen tegen de OKO is gebaseerd op vermoedens van collaboratie en staatsondermijnende activiteiten, niet op religieuze overtuiging.

Krijgt de Oekraïense staat gelijk in de rechtszaak tegen OKO (wat lang kan gaan duren), dan wordt de organisatie opgeheven als juridische entiteit. Dit betekent dat de OKO geen bankrekeningen meer kan hebben, en de belastingvoordelen voor een religieuze organisatie verliest. Ook komen de huurovereenkomsten van (vaak historische) kerkgebouwen te vervallen. Lokale parochies kunnen blijven bestaan als onafhankelijke geloofsgemeenschap, of zich aansluiten bij de OOK.

Boerkovsky ziet in zijn buurt in Kyiv dat bewoners diensten van de OKO bezoeken. Of ze komen er voor bruiloften en doopfeesten. Gelovigen wordt niks aangedaan, voegt hij eraan toe. „Wat er van hen wordt gevraagd, is om niet als Russische spionnen of saboteurs te werken. Ik zou zeggen: laat kerkgangers gewoon met rust en val ze niet lastig. Laat ze leven zoals ze leven, zolang ze de wet respecteren.”

Het uitbannen van de invloeden van de Russisch Orthodoxe Kerk in Oekraïne wekt wel spanningen op in de Oekraïense samenleving. Veel gelovigen zijn niet bezig met de vraag welke kerk ze bezoeken, ze gaan naar een gebedshuis in de buurt. Nog altijd zijn er zeven- tot achtduizend kerken aangesloten bij de OKO.

Weer anderen geloven het Russische verhaal dat „een breuk met het Moskouse Patriarchaat een breuk met de kerk van Christus zelf betekent”, legt universitair hoofddocent Anatoli Babynsky uit. „Deze gelovigen begrijpen de nuances van het canoniek recht of de theologie niet, maar willen wel zekerheid dat ze tot de ‘ware’ Kerk behoren.”

De politiek probeert te voorkomen dat individuele burgers op het schisma worden afgerekend. „Er zijn mensen die mij schrijven over anderen die naar de verkeerde kerk zouden gaan, en mij vragen of ik nou echt geloof dat we dit niet mogen afkeuren”, zegt Heorhi Mazoerasjoe, afgevaardigde in het Oekraïense parlement namens Zelensky’s partij Dienaar van het Volk, in een talkshow. „Ja ik vind echt dat we de samenleving niet mogen opdelen op basis van of iemand naar een bepaalde kerk gaat. Stel iemand gaat naar de zogeheten OKO, maar vecht in het leger, verdedigt het land, of werkt als vrijwilliger. Dan is het onnadenkend om te zeggen ‘dat is onze vijand’.”

MAGA-Amerikanen

Rusland heeft het ongehinderde voortbestaan van de OKO als eis op tafel gelegd bij de vredesonderhandelingen in Alaska, volgens persbureau Reuters. Veel leden van de MAGA-beweging, de harde kern van de aanhang van president Trump, geloven dat Washington Kyiv niet moet steunen in de oorlog tegen Rusland omdat er in Oekraïne geen godsdienstvrijheid zou zijn. Vicepresident JD Vance koppelde vorig jaar als senator de „vervolging van christenen” in Oekraïne aan de Amerikaanse hulp: „Het is een schande dat we weigeren de miljarden dollars die we naar Oekraïne sturen te gebruiken als hefboom om de godsdienstvrijheid te waarborgen en te garanderen.”

Boerkovsky pareert dit met een vergelijking met de aanpak van de radicale islam in het Westen. „Als je niet oproept tot de jihad, als je niet oproept tot het doden van ongelovigen, als je geen mensen rekruteert voor de Islamitische Staat of Al-Qaida dan is er niks aan de hand. Maar als je je bezighoudt met activiteiten die in strijd zijn met de wet van het land, word je gevangengezet of het land uitgezet.”

De les die we hebben geleerd, vervolgt Boerkovsky, is dat de Oekraïense staat de OKO moet controleren, omdat ze „in het verleden een zeer duistere rol heeft gespeeld bij het voorbereiden van de Russische invasie. We zullen dit zeker niet nog een keer laten gebeuren. Het gaat om het bewaken van de democratie.”