Onderzoek
Vervuilende staalslak komt als afval het land in, maar wordt daarna gebruikt in de bouw. Klopt dat wel?
Beverwijk Nederlandse bedrijven importeren voor miljoenen euro’s per jaar staalslak en andere afval- en restproducten van buitenlandse staalbedrijven. Staalslak wordt geïmporteerd als afvalstof, maar zodra het binnen de Nederlandse landsgrenzen is, gaat het de markt op als ‘bouwstof’.
Doordat het gebruik van staalslak onder een vergrootglas ligt vanwege de negatieve milieueffecten, is de vraag naar staalslak als vulmiddel bij Nederlands eigen Tata Steel IJmuiden juist tot een nulpunt gedaald. In de Tweede Kamer ontstaat intussen steeds meer wantrouwen over het toepassen van staalslak.
Staalindustrieën houden jaarlijks honderdduizenden tonnen van verschillende typen staalslak over. Tata Steel IJmuiden bijvoorbeeld gemiddeld 650 duizend ton per jaar. LD-staalslak werd lange tijd gebruikt als opvulmiddel, afdekmiddel en ook als ondergrond voor wegen. Staalslak van Tata Steel IJmuiden heeft een negatieve prijs, een aannemer die het gebruikt krijgt geld toe. Terwijl groothandels betalen voor import van staalslak.
De Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) concludeerde vorig jaar, op basis van onderzoek door het RIVM, dat ondanks wettelijke regels voor toepassen van staalslak er risico’s voor mens en milieu blijven (zie kader). Steeds vaker komen projecten in het nieuws waarin staalslak op een verkeerde manier is toegepast en grote milieuschade veroorzaakt. Zoals op een voormalige vuilstort in het Gelderse Eerbeek, een geluidswal van een golfbaan in Spijk, ook in Gelderland, maar ook in de Westerschelde en Oosterschelde waar Rijkswaterstaat staalslak liet storten als dijkversterking.
Tata Steel kan haar LD-staalslak daardoor steeds moeilijker kwijt. Intussen kopen groothandelaars soortgelijk spul in bij buitenlandse bedrijven. Volgens de gerespecteerde handelsdatabase Observatory of Economic Complexity importeren Nederlandse bedrijven samen jaarlijks voor miljoenen dollars aan staalslak. De meest recente gegevens gaan over 2022. Toen importeerden Nederlandse bedrijven voor 9,85 miljoen dollar aan staalslak. Het meeste materiaal komt uit België en Duitsland.
Afvalstof
Roy Maassen van ROXX International - een groothandel in bouwstoffen - schrikt van het miljoenenbedrag en zet er vraagtekens bij. ,,Hoe kan dit ooit waar zijn? Ik betaal meestal ongeveer vijf euro per ton staalslak. Dus dertigduizend ton ELO-staalslak kostte mij 150 duizend euro. Moet je je voorstellen hoeveel je voor 9,85 miljoen dollar kunt kopen.’’ Maasssen importeert intussen geen ELO-slak meer. ,,Die markt voor ELO-slak is helemaal ingenomen door De Hoop Terneuzen BV.’’ Dat is een andere groothandel in bouwstoffen.
Importeren en handelen in een stof die milieuverontreinigingen en gezondheidsrisico’s brengt; het is voor de leek wellicht een gek idee. ,,Toch is het niet verboden om staalslakken in te voeren in het vrije verkeer van de Europese Unie’’, zegt woordvoerder Maarten Molenbeek van de Nederlandse douane.
Rome
Inspectie
De Inspectie Leefomgeving en Transport heeft geen zicht op de import van staalslak, zegt woordvoerder Sascha Elzinga. ,,Het zicht op de toepassing van staalslak is zeer beperkt. Zo ook op de import en export ervan. Wij komen het bij inspecties nooit tegen. Uit meldingen van het Landelijke Meldpunt Afval blijkt echter dat het wel geïmporteerd wordt. Voornamelijk uit België, Duitsland en de Dominicaanse Republiek. Als verwerkingswijze wordt opbulken - dat is samenvoegen met soortgelijke afvalstof - en overslag aangegeven. Ook daar heeft de ILT geen zicht op, net als op de bedrijven die de slak importeren.’’
Vanaf 2026 geldt een meldplicht voor het gebruik van staalslak. ,,Daardoor kunnen gemeenten en provincies beter inzicht krijgen in waar, wanneer en hoe staalslakken zullen worden toegepast. Dat zicht is nu beperkt en dat is ook het geval bij de import en export van LD-staalslak.’’
Bouwstof
Op het moment dat de buitenlandse staalslak ons land bereikt, gebeurt er iets geks. Dan is het niet langer afval, maar staat het opeens te boek als ‘bouwstof’. Aannemers en overheden verwijzen vaak naar een rechtsoordeel van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat uit 2017, waaruit zou volgen dat staalslak als bouwstof moet worden gezien. Het bedrijf Pelt en Hooykaas dat de slak van Tata Steel in IJmuiden verhandelt, heeft verschillende typen slak laten certificeren en voorzien van richtlijnen voor toepassing. Het meest cruciale voorschrift is dat de slak nooit en te nimmer in aanraking mag komen met water. De geïmporteerde staalslak heeft die voorschriften niet. In het geval van ROXX International heeft de LD-staalslak een afvalcertificaat van de Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij (OVAM).
Vraagtekens
Bodemdeskundige Theo Edelman zet vraagtekens bij dit systeem. ,,Het hele concept deugt gewoon niet. Aannemers die staalslak gebruiken krijgen daarvoor geld toe. Er is geen meldingsplicht of vergunningplicht voor het gebruik van staalslak en dus ook geen restrictie op hoeveel er in werkelijkheid wordt afgenomen. Tel daarbij op de onregelmatigheid van de Nederlandse bodem, met verschillende afzettingen van zand en klei. Daardoor is het onmogelijk om de staalslak volledig te isoleren. Het komt uiteindelijk altijd in contact met water. Je weet dus dat het vroeg of laat een milieuprobleem gaat geven.’’
Niet voor niets is er veel discussie over het gebruik van staalslak als zandvervanger in grootschalige bodemprojecten. Sinds een jaar of drie is de vraag naar LD-staalslak van Tata Steel IJmuiden dan ook ingestort. Ook al krijgen afnemers geld toe (enkele euro’s per kuub) en wordt het materiaal gratis gestort. Woordvoerder Lennart Wegewijs van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat zei vorige maand in deze krant dat het genoemde rechtsoordeel van het ministerie op een specifieke situatie van toepassing was. ,,Het betekent dus helemaal niet dat staalslak in álle gevallen als bouwstof kan worden gezien. Het is aan gemeenten om dat per geval te beoordelen.’’
Een week na het mailtje aan De Hoop Terneuzen BV is er nog geen reactie. De krant belt nog eens. De mail is wel binnengekomen, weet de telefoniste. ,,Ik breng die nogmaals onder de aandacht. Als we willen reageren op uw vragen, dan doen we dat.’’
Rechtspraak
Stefan Kuip van Stichting Schoon Eerbeek - en senior rechter bij Rechtbank Gelderland - gaat nog een stap verder dan woordvoerder Wegewijs van het ministerie. Aan de hand van literatuuronderzoek en Europese rechtspraak toonde Kuip vorige maand aan dat ’staalslak ten onrechte wordt bestempeld als bouwstof terwijl het op geen enkele manier voldoet aan de milieuregelgeving. Ook uit uitspraken van het Europees Hof van Justitie blijkt dat het niet meer dan een afvalstof is. Het ministerie maakt onder valse vlag een milieudelict mogelijk’.
Ingenieur en jurist Han ter Maat is voormalig hoofd Milieu en Industrie van de Provincie Gelderland en tegenwoordig adviseur Omgevingsrecht. Hij heeft het werk van Kuip gelezen en ziet de geschiedenis zich herhalen. ,,Ik dacht: Mijn hemel, zijn we dan in vijftig jaar helemaal niks opgeschoten? We weten al die tijd al van de risico’s op uitloging (het uitspoelen van schadelijke stoffen - red.) en andere gevaren die staalslak met zich meebrengt. Het gebruik ervan zou verboden moeten zijn of in elk geval vergunningplichtig. Ik raad omwonenden van staalslakverontreiniging aan om een handhavingsverzoek te doen bij gemeente of de provincie. Die kunnen niet anders dan toetsen of het een afvalstof is of niet. Zo ja, dan moet het alsnog verwijderd worden.’’
Het mailtje aan De Hoop Terneuzen BV is inmiddels twee weken geleden verstuurd als er toch nog een antwoord komt. ,,Om commerciële redenen willen we hierop niet reageren.’’
In de Tweede Kamer zijn vragen gesteld naar aanleiding van een artikel in deze krant over het onderzoek van Kuip. Door Inez Kostic (PvdD), Geert Gabriëls (GroenLinks-PvdA), Bart van Kent (SP) en Mpanzu Bamenga (D66). De beantwoording daarvan is uitgesteld.
Uitloging
In Eerbeek is 230 duizend ton staalslak gestort op een voormalige stortplaats van de plaatselijke papierindustrie. Pal naast een camping. De slak ligt er al jaren onafgedekt, waardoor er regenwater bijkomt en de slak uitloogt naar de omgeving. Zo raakt het grondwater vervuild. Als het droog is, verwaait het stof over de omgeving en klagen omwonenden over bloedneuzen en luchtwegklachten. De stichting Schoon Eerbeek heeft bij herhaling handhavingsverzoeken ingediend bij de Provincie Gelderland. Die zijn tot nu toe buiten behandeling gesteld of afgewezen. Een bezwaarprocedure loopt. De papierindustrie koos overigens voor deze vestigingsplaats vanwege het zuivere grondwater wat goed bruikbaar is bij het maken van papier.
Terwijl bergen van deze afvalstof uit het buitenland naar Nederland verscheept worden, groeit een berg LD-staalslak op het terrein van Tata Steel IJmuiden verder. Ruim 900 duizend ton ligt er en niemand weet waar het naartoe moet. Het staalbedrijf wil er een kunstduin mee opvullen op eigen terrein. Daartegen is beroep aangetekend met het dossier-Eerbeek in gedachten, door stichting Gezondheid op 1. De zaak dient volgend jaar bij Raad van State.
Bodemdeskundige Theo Edelman krabt zich nogmaals achter de oren over de import van slak. ,,Hoe is het mogelijk dat al die staalslak ons land in wordt gevoerd? Zelfs als het wettelijk mogelijk is, dan zou de staatssecretaris hier een eind aan moeten maken.’’
Wantrouwen
Tweede Kamerlid Geert Gabriëls (GL-PvdA) is mede-indiener van de Kamervragen uit september over staalslak. Hij laat weten geschrokken te zijn nu blijkt dat op grote schaal staalslak geïmporteerd wordt. ,,We hebben al wantrouwen tegen staalslak van eigen bodem door concrete milieuschandalen als die in bijvoorbeeld Eerbeek. Maar nu importeren we deze afvalstof ook nog eens extra vanuit het buitenland? Volgens de ILT zou de regelgeving voor Nederlandse staalslak al aangescherpt moeten worden. Importeren we dan nog meer slak inclusief milieurisico's zónder dat we er zicht op hebben? Puur omdat we het in Nederland classificeren als "vrij toepasbare bouwstof"? Schandalig.’’
,,Ik zie het weer gebeuren dat we staalslak massaal importeren als afval en dat het hier een likje greenwashing krijgt door als bouwstof bestempeld te worden, en vervolgens burgers hier opdraaien voor de schade voor milieu en gezondheid of het opruimen ervan’’, reageert Tweede Kamerlid Ines Kostić van de PvdD. ,,Het wordt steeds absurder met het dossier staalslakken. De PvdD vindt het compleet onverantwoord om grootschalige toepassing van staalslakken toe te staan, terwijl de ILT zegt dat met de huidige wet en regelgeving mens en milieu onvoldoende worden beschermd. Het is giftige troep die schade kan veroorzaken aan ons water en aan onze gezondheid. Voor de kosten van de schade daarvan of het opruimen van staalslak moet nu vaak de Nederlandse belastingbetaler opdraaien.’’
Gabriëls: ,,Het moet echt over zijn met die vrijheid-blijheid van gebruik van risicovolle stoffen ten koste van gezondheid, bodem en water. De wet waarin staat dat je staalslak vrij toepasbaar kunt gebruiken moet aangepast worden en tot die tijd moeten we voorzorgsmaatregelen nemen: Geen gebruik van staalslakken uit binnen- en buitenland als er milieurisico's kunnen zijn. Ons gezond leefmilieu staat op het spel! Ik zal alles op alles zetten om hier duidelijkheid en transparantie over te verkrijgen.’’
Tata Steel: ‘Goed om te zien’
Woordvoerder Maarten Dijksma van Tata Steel: ,,Dat er staalslak van staalfabrieken uit andere Europese landen naar Nederland geïmporteerd wordt, laat in onze ogen zien dat staalslak, of het nu uit IJmuiden komt of uit andere landen en op de juiste manier wordt toegepast, een gewaardeerde bouwstof is voor verschillende toepassingen in bijvoorbeeld wegfunderingen en dijkversterking. Daar is ook goede Nederlandse en Europese regelgeving voor’’. ,,Gezien de infrastructurele en bouwgerelateerde uitdagingen in Nederland en de ons omringende landen, is het goed om te zien dat staalslak overal in Europa op eenzelfde manier toegepast kan blijven worden.’’
Toezichtsignaal
De Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) stelt dat de huidige wetten en regels voor het gebruik van staalslak, mens en milieu onvoldoende beschermen. ,,Deze conclusie is gebaseerd op een onderzoek van het RIVM naar het gebruik van staalslakken. De Inspectie heeft het RIVM gevraagd de risico’s bij het gebruik van zand vervangende staalslakken (ook wel LD-slakken) in grootschalige toepassingen in kaart te brengen’’, zegt woordvoerder Sascha Elzinga van de ILT. ,,Op basis van dit uitgevoerde RIVM-rapport maken we ons zorgen over de milieu-hygiënische kwaliteit. Op dit moment mogen - volgens wetgeving - staalslakken worden toegepast als een vrij toepasbare bouwstof terwijl er toch schadelijke stoffen uit de staalslakken kunnen vrijkomen. Daarom vindt de ILT het van belang dat de wetgeving nog eens kritisch wordt bekeken om deze schadelijke effecten voor het milieu te beperken.’’
Alibaba
Iedereen kan staalslak kopen, hoewel de minimale afnamehoeveelheid vaak iets te groot is voor de gemiddelde Nederlandse achtertuin. Internetwinkel Alibaba.com biedt wel vijfig pagina’s met honderden advertenties voor meestal staalslak en andere slakproducten van Chinese origine.
LD- en ELO-staalslak
Bij het staalmaken voegt de producent stoffen toe aan het vloeibare staal om daar onzuiverheden uit te halen. Tata Steel IJmuiden maakt staal via het Linz Donawitzproces. Daarbij wordt pure zuurstof geblazen in converters met vloeibaar ruwijzer en schroot, en kalk toegevoegd om onzuiverheden op te nemen.
ELO-slak blijft over bij het staalmaken in een vlamboogoven. Daarbij wordt aluminiumoxide en ongebluste kalk toegevoegd. TSIJ heeft dit type oven nog niet maar wil er wel een gaan bouwen.
