KLIMAATWETENSCHAP
Na Extinction Rebellion is er nu ook Scientist Rebellion: wat bezielt deze activistische wetenschappers?
Verenigd in Scientist Rebellion, verwant aan Extinction Rebellion, gaan wetenschappers de straat op voor het klimaat. Hoe verhoudt idealisme zich tot het wetenschappelijke werk?
‘Waar gaan jullie naartoe?’ De stoet wetenschappers is station Den Haag Centraal nog niet goed en wel uit, of hij trekt al de aandacht van twee politieagenten in de Prins Willem-Alexanderhof. Met hun witte laboratoriumjassen springen de vijftien onderzoekers in het oog, alsof ze verdwaald op zoek zijn naar een universiteitsgebouw. Dat is niet het geval, hun bestemming is het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) aan de Bezuidenhoutseweg, waar ze gaan protesteren voor een beter milieu en klimaat, onder de vlag van Scientist Rebellion. ‘Onze demonstratie is aangemeld’, vertellen ze de agenten. ‘We weten ervan’, antwoorden deze, ‘we willen even checken met hoeveel jullie zijn.’ De groep mag verder.
Met hun demonstratie deze septembermiddag hopen de actievoerders te voorkomen dat het ministerie vergunningen afgeeft voor nieuwe gasboringen onder de Waddenzee. ‘Een onzinnig plan’, zegt Scientist Rebellion-woordvoerder en ecologisch microbioloog Marjan Smeulders (Radboud Universiteit) als we arriveren bij het ministerie. ‘De Waddenzee staat op de Unesco-werelderfgoedlijst. Die moeten we beschermen, maar gasboringen verstoren de natuur. Als de bodem verzakt, valt er minder wad droog bij eb en hebben vogels minder plek om eten te zoeken.’
Achter haar worden de spandoeken uitgerold, naast een van de Waddenvereniging, die vandaag gezamenlijk optrekt met de wetenschappers. Uiteindelijk verzamelen zo’n vijftig betogers zich onder de vlaggen voor het gebouw. Vier agenten bij de ingang van het ministerie houden het nauwlettend in de gaten.
Spandoeken (‘Stop de fossiele waanzin’), toespraken door megafoons – het is een niet-alledaags gezicht om universitaire onderzoekers te zien actievoeren. Maar klimaatwetenschappers zijn niet de enigen. Ook beroepsgenoten in andere vakgebieden, zoals migratie en genderwetenschap, nemen geregeld duidelijk stelling in het politiek-maatschappelijk debat.
De wetenschappers die op de stoep van het ministerie staan – naast biologen zijn ook econometristen, artsen en sociologen aanwezig – vinden het geen probleem dat ze hun idealen laten gelden. Microbioloog Smeulders ziet het eenvoudigweg als haar verantwoordelijkheid als bioloog om te strijden voor een beter milieu en klimaat. ‘Als je promoveert, beloof je dat je je inzet voor de maatschappij. Daarom vind ik dat we de plicht hebben om in actie te komen.’ Dat ze bij een eerdere actie al eens werd gearresteerd, schrikt haar niet af.
Vanaf de zijlijn slechts de klimaatproblemen in kaart brengen, die tijd is voorbij, vindt ook Paul Behrens, hoofddocent industriële ecologie bij de Universiteit Leiden. ‘Om de opwarming te beperken tot 1,5 graad, moeten we voor 2030 onze CO2-uitstoot gehalveerd hebben. Technisch en financieel kan dat gewoon, maar politici lijken er zelf niet in te geloven.’ Nieuwe gasvelden? Nergens voor nodig, heeft hij net betoogd door een met logo’s van Extinction Rebellion bestickerde megafoon.
Zo denken eigenlijk alle betogers er vandaag over, net als het handjevol toeschouwers dat het protest trekt. Zorgen over vooringenomenheid heeft niemand. ‘Ja, klimaatmodellen bevatten onzekerheden’, erkent Behrens, ‘maar dat geldt voor alles in de wetenschap. In alle scenario’s warmt de aarde te veel op, het lijkt er zelfs op dat we klimaatveranderingen hebben onderschat.’
Onderzoekers die zeggen dat andere factoren dan fossiele brandstoffen hiervan de oorzaak zijn – zoals de baan van de aarde om de zon – bevinden zich volgens hem wetenschappelijke gezien ‘in de marge’. ‘Hun stem wordt onevenredig versterkt in de media. Mensen die geloven dat de aarde plat is, nemen we ook niet serieus.’
Veel ruimte in maatschappelijke bijdragen
Mag dat zomaar, een actielogo op je labjas stikken? Op zichzelf hebben wetenschappers veel ruimte in hun maatschappelijke bijdragen. Zo wijst het richtsnoer academische vrijheid van wetenschappelijk genootschap KNAW op de maatschappelijke verantwoordelijkheid van onderzoekers om de samenleving te betrekken bij wetenschappelijke vooruitgang, bijvoorbeeld in het publieke debat.
Universiteitenvereniging UNL staat er vergelijkbaar in. ‘Het is een van de wettelijke taken van universiteiten om kennis over te dragen ten behoeve van de samenleving’, laat een woordvoerder weten per e-mail. Daar past ook bij, schrijft hij, dat wetenschappers zich inzetten om de wereld te veranderen op basis van idealen. Voorwaarde is wel dat zij duidelijk maken wat hun expertise is en wetenschappelijk onderbouwde uitspraken doen.
Niettemin klinken er ook zorgelijke geluiden vanuit de academische gemeenschap. ‘Er zijn twee klassieke bedreigingen voor wetenschappelijke onafhankelijkheid: geld en ideologie’, zegt bijvoorbeeld Jonathan Soeharno, hoogleraar rechtspleging aan de Universiteit van Amsterdam (UvA). Activistische wetenschap kan op gespannen voet staan met academische onafhankelijkheid en waarheidsvinding, betoogde de jurist vorig jaar tijdens zijn afscheid als voorzitter van de wetenschappelijke integriteitscommissie van de UvA.
‘Wetenschap is nooit helemaal neutraal, iedere onderzoeker neemt immers zijn persoonlijke waarden mee’, zegt hij aan de telefoon. ‘Het streven naar waarheid en objectiviteit is niet zo makkelijk als het lijkt. Voor sommigen lijkt dat reden om de wetenschap dan maar ten dienste te stellen aan hun ideologie, zoals identiteitspolitiek of klimaat.’
Het gevaar dat dan ontstaat, zegt Soeharno, is dat de academie niet meer boven de maatschappelijke polarisatie staat, maar er deel van uitmaakt. ‘In Amerika zie je al dat sommige academische instituties een sterke ideologische signatuur hebben. Een deel van de bevolking vindt ze daarom niet meer betrouwbaar. Het paradoxale gevolg daarvan is dat belangrijk klimaat- of genderonderzoek zo juist op minder vertrouwen kan rekenen.’
Petities
Ook hoogleraar milieukunde Mark Huijbregts (Radboud Universiteit) zul je niet snel tegenkomen bij een demonstratie of op een petitie. Huijbregts berekent onder meer hoe snel soorten uitsterven en hoeveel milieu-impact consumentenproducten hebben. ‘Mijn rol als wetenschapper en bezorgde burger probeer ik zo goed mogelijk te scheiden’, zegt hij op zijn werkkamer in Nijmegen.
Dat collega’s zich activistisch opstellen vindt de hoogleraar geen probleem. En binnen zijn onderzoeksinstituut is een discussie gaande over of ze zich als organisatie al dan niet moeten verbinden aan petities. ‘Maar zelf richt ik me primair op het verstrekken van kennis en advies’, benadrukt hij, ‘zodat anderen beslissingen nemen op basis van de juiste wetenschappelijke inzichten.’ Zo zit Huijbregts in de adviesraad van Milieu Centraal en adviseerde hij Rijkswaterstaat over recyclebare viaducten.
110 kilometer verderop, voor de deur van Economische Zaken, voelt Huijbregts’ directe collega Smeulders in elk geval alle ruimte om zich uit te spreken. ‘Mijn directe baas vraag ik nooit om toestemming’, zegt ze op nonchalante toon, als de betoging tegen haar einde loopt. De zon piept dan voor het eerst achter de toren van het New Babylon-complex vandaan.
Dat de combinatie activisme en wetenschap toch een gevoelige blijft, blijkt als een demonstrant van een NWO-onderzoeksinstituut naar haar motivatie wordt gevraagd. ‘Ik heb met mijn instituut afgesproken dat ik me niet publiekelijk uitspreek’, zegt ze aanvankelijk afhoudend. Later appt ze dat haar leidinggevende toch akkoord is, mits ze benadrukt dat ze spreekt als privépersoon. Ook een genderonderzoeker die zich geregeld publiekelijk uitspreekt in het genderdebat wil niet reageren. Dat vindt ze, zo appt ze, ‘te risicovol’ voor het onderzoeksproject waarbij ze betrokken is.
Rond half zes houden de demonstranten in Den Haag het voor gezien, na een korte dansvoorstelling van de Blue Rebels – vier vrouwen in het blauw die met droevig gezicht de bedreigde Waddenzee uitbeelden. Het protest eindigt gemoedelijk, met een etentje in de Foodhall naast het centraal station. Maar mochten de boorvergunningen er alsnog komen, zo waarschuwen de betogers, dan kan dat een volgende keer heel anders zijn.
SCIENTIST REBELLION
Scientist Rebellion is wereldwijd in zo’n vijftig landen actief – van Argentinië tot de Verenigde Staten. De Nederlandse tak telt ongeveer 100 mensen. Bij protesten hanteren de rebellerende wetenschappers dezelfde principes als zusterorganisatie Extinction Rebellion, dat bekendstaat om haar soms radicale acties waarbij ze confrontaties met de politie niet uit de weg gaat. Zo pakte de politie in Nederland het afgelopen half jaar onder meer Extinction-Rebellionactivisten op bij demonstraties in het Amsterdams Havengebied (tegen kolentransport), in Den Haag (waar ze zich vastlijmden aan de A12) en bij Tata Steel.
VERTROUWEN IN WETENSCHAP IS GROOT
Er is veel publieke waardering voor wetenschap, laat onderzoek zien. In een publieksenquête van het Rathenau Instituut uit 2021 gaven mensen de wetenschap met een 7,4 een hoger vertrouwenscijfer dan alle andere onderzochte instituties, waaronder de rechtspraak, media en regering. Onderzoeksgegevens van het Tilburgse onderzoeksinstituut Centerdata laten bovendien zien dat dit vertrouwen niet afhangt van of mensen zichzelf als ‘links’ of ‘rechts’ beschouwen. De zorg dat mensen wetenschap ‘ook maar een mening’ zouden vinden, lijkt dus ongegrond.
1. RUUD BEKKERS, HOOGLERAAR PREVENTIE GYNAECOLOGISCHE KANKER (UNIVERSITEIT MAASTRICHT EN CATHARINA ZIEKENHUIS EINDHOVEN)
‘Preventie moet meer op de voorgrond komen in de zorg. Het duurde bijvoorbeeld lang voordat het HPV-vaccin tegen baarmoederhalskanker, een van mijn specialismen, opgenomen werd in het Rijksvaccinatieprogramma. Terwijl er overtuigend wetenschappelijk bewijs lag en jaarlijks wereldwijd een half miljoen mensen overlijden aan dat type kanker. Ja, dan word ik activistisch.
‘Nu maak ik me er hard voor, onder meer via de media, dat een HPV-prik ook gratis wordt voor volwassen vrouwen in risicogroepen, die de prik nog niet kregen als kind. Ook als je al seksueel actief bent, biedt het vaccin namelijk bescherming, laten allerlei studies zien. Maar die voldoen niet aan de strengste wetenschappelijke eisen, waardoor de Nederlandse Zorgautoriteit nog geen goedkeuring voor vergoeding geeft.
‘Het HPV-vaccin kost 450 euro. Het stoort me als ik zie hoe veel duurdere medicijnen wel vergoed worden. Soms kost een middel 50 duizend euro en leven mensen maar drie maanden langer. Dat wordt dan wel goedgekeurd, alleen omdat de farmaceut veel geld kon neerleggen voor een uitgebreide studie.’
2. LEO LUCASSEN, HOOGLERAAR ARBEIDS- EN MIGRATIEGESCHIEDENIS (UNIVERSITEIT LEIDEN)
‘Ik krijg geregeld het verwijt dat ik activistisch zou zijn. Als ik laat zien dat de aantallen asielzoekers in de jaren negentig veel hoger waren dan in de afgelopen tien jaar bijvoorbeeld. Migratie is een ontzettend gepolariseerd onderwerp waar veel sterke meningen rondgaan. Als je je dan als wetenschapper bemoeit met dat debat, word je al snel in een kamp geduwd.
‘Maar ik vind mezelf eigenlijk niet activistisch, het enige wat ik doe is de wetenschappelijke feiten over migratie over het voetlicht brengen. Dat zie ik als mijn taak als wetenschapper. Natuurlijk zit er vaak een persoonlijk aspect aan je onderzoeksonderwerp. Maar dan zou je een econoom die alleen publiceert over de vrije markt ook activistisch kunnen noemen.
‘Van mij hoef je geen voorstander te zijn van migratie of vluchtelingenopvang, maar een migratiestop heeft wél consequenties – dat probeer ik uit te leggen. Voor de arbeidsmarkt bijvoorbeeld, of voor het VN-vluchtelingenverdrag dat Nederland ondertekend heeft.’
3. JULIA SCHAUMBURG, HOOFDDOCENT ECONOMETRIE (VRIJE UNIVERSITEIT)
‘Ik ben bezorgd over de grote discrepantie tussen de noodsituatie waarin het klimaat zich bevindt en de maatregelen die worden genomen. Alleen meer bewustwording creëren is onvoldoende gezien de ernst van de situatie. De emissie van broeikasgassen neemt alleen maar toe. Daarom heb ik me aangesloten bij Scientist Rebellion, als wetenschapper, maar ook als bezorgde burger.
‘Het liefst zou ik het aan de politiek overlaten om het juiste beleid te kiezen. Maar politici zijn vaak gericht op de korte termijn. Nieuwe gasprojecten lijken aantrekkelijk nu er een energiecrisis is, maar ze hebben in de toekomst een enorm negatief milieu-effect.’
‘Ik ben niet bang dat ik mijn wetenschappelijke onafhankelijkheid op het spel zet door actief te zijn binnen Scientist Rebellion. Als econometrist reken ik bijvoorbeeld uit hoeveel effect een CO2-taks kan hebben op de economie. Ik kan die uitkomsten alleen in een vaktijdschrift publiceren als ze goed wetenschappelijk onderbouwd zijn.’
