Ministers Hugo de Jonge van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en Martin van Rijn voor Medische Zorg, juni 2020 © Bart Maat / ANP
Zo dwong Sywert de Haagse kopstukken een verbijsterende deal af
Minister Hugo de Jonge (CDA) moet zich vandaag verantwoorden in de Tweede Kamer over zijn rol bij de mondkapjesdeal met Sywert van Lienden en co. Wat heeft zich in april 2020 achter de schermen in Den Haag afgespeeld? Hoe heeft de toen 29-jarige opiniemaker De Jonge en de top van VWS zo geraffineerd kunnen bespelen? Lees deze onthullende reconstructie, gebaseerd op een hoofdstuk uit het pas verschenen boek ‘Sywerts miljoenen’.
Na wekenlang hard werken bij de stichting Hulptroepen Alliantie wordt het Saskia van Huijgevoort te veel. De chief of staff raakt langzaam maar zeker uitgeput. Speuren naar Chinese mondkapjesfabrikanten, de spanning om het spul allemaal in een vliegtuig te krijgen – ze trekt het even niet meer. Dat ze voor haar lange dagen geen vergoeding krijgt, terwijl het de vraag is wanneer ze haar normale werk als freelance communicatieadviseur weer kan oppakken, helpt niet.
Ze besluit halverwege april 2020 een paar dagen rust te nemen. Dan wordt Saskia in de nacht van 14 op 15 april gebeld door Camille van Gestel, een van drie oprichters van de Hulptroepen. Hij is euforisch, vertelt ze achteraf in haar omgeving. Saskia, het gaat helemaal goedkomen, schreeuwt hij bijna door de telefoon. Ze is verrast dat hij haar op zo’n ongebruikelijk tijdstip belt. Maar wat Camille dan zegt, verbaast haar nog meer. We gaan miljonair worden. En jij krijgt ook een deel van het geld.
Saskia is boos en verbijsterd. Ze had al een tijdje de indruk dat de oprichters van de Hulptroepen buiten haar om een plan bekokstoofden. Nu weet ze het zeker. Ze wist dat er een nieuwe vennootschap in oprichting is, Relief Goods Alliance, maar miljonair worden? Waar heeft Camille het over? Ze zijn toch een initiatief zonder winstoogmerk? Een paar dagen eerder heeft ze nog uitgebreid met webwinkel Coolblue – die de distributie voor de Hulptroepen verzorgt – besproken hoe ze het ideële karakter van de stichting precies op de site zullen verwoorden. Saskia vraagt Camille, Bernd en Sywert om uitleg en geeft het drietal een dag de tijd om te reageren.
Een paar dagen eerder was er nog geen sprake van feestvreugde bij de drie oprichters. De stichting Hulptroepen mag dan een paar grote zendingen mondkapjes naar Nederland hebben gehaald, de grootste klant ontbreekt nog: de overheid.
De tweets die alles in gang zetten
Op Goede Vrijdag, 10 april, heeft Sywert zich voorgenomen daar verandering in te brengen. Om kwart voor zes ’s ochtends verstuurt hij zijn eerste tweet van de dag. Zoals altijd volgt hij de media op de voet. Zijn oog is gevallen op een bericht in NRC waaruit blijkt dat het tekort aan mondkapjes op groeiend verzet bij de verpleeghuizen stuit. Iets na zevenen tweet Sywert: ‘Bij NRC meer achtergrondinformatie. Wat een toestand. [..] te weinig spullen, wachten op protocollen, overleg en nog eens overleg [..] Pfff.’
Het nieuws past precies in zijn straatje: er is een schrijnend tekort, de overheid regelt het niet, de stroperige bureaucratie kost mensenlevens, dit kan zo niet langer. Terwijl hij al die verpleeghuizen aan mondkapjes kan helpen, tegen kostprijs nog wel. Sywert broedt op een plan. Iets na vijf uur ’s middags volgt een Twittertirade die zijn uitwerking niet zal missen. Hij schrijft:
‘Geloof mij: binnen 1–2 weken kan íedereen in Nederland goed beschermd werken in de zorg. Alles is getest en in kaart gebracht. Met mondmaskers, schorten, handschoenen, gels, brillen etc.’
‘En als dat gebeurt, dan zal ik met plezier de afgelopen weken vergeten. Als het niet gebeurt, dan ben ik benieuwd naar de parlementaire nabeschouwing van de afgelopen periode.’
Sywerts claim dat ‘iedereen’ in de Nederlandse zorg binnen een tot twee weken beschermd kan worden met zijn aanbod, is uitzonderlijk. Het impliceert dat zijn stichting Hulptroepen op zeer korte termijn vele tientallen miljoenen mondkapjes kan leveren, terwijl het regelen van luchtvracht duur en onzeker is.
Als de overheid het wel regelt – liefst met zijn hulp – dan wist hij de vervelende herinnering aan zijn ervaringen bij het inkoopcentrum voor de overheid, het Landelijk Consortium Hulpmiddelen (LCH), waar hij eind maart zonder pardon is verwijderd, uit zijn geheugen. Zo niet, dan zullen de verantwoordelijke bewindslieden de politieke gevolgen van hun apathie ondervinden. Bam.
Hugo de Jonge schrikt van zijn tijdlijn
Minister van VWS Hugo de Jonge leest de tweets ook. Rond half negen ’s avonds stuurt hij ze via WhatsApp door naar Bas van den Dungen, secretaris-generaal bij het ministerie van Financiën. Dat blijkt uit Wob-documenten waarover de Volkskrant op 23 maart 2022 publiceerde. Tijd dat de topambtenaar in actie komt, vindt de minister.
Nog geen uur later laat Van den Dungen aan De Jonge weten dat hij met Sywert heeft gebeld. ‘Mijn idee is om hem in een call te krijgen met Martin [van Rijn, de minister voor Medische Zorg, red.], [...] en onze mensen om nu echt meters te [laten] maken. Keep you posted.’ De Jonge antwoordt: ‘Is echt een goed idee!’
De Jonge vraagt ook zijn politiek adviseur Bart van den Brink (CDA) om met Sywert in contact te treden, zo bevestigt Van den Brink aan Follow the Money. Die stuurt Sywert nog diezelfde avond een WhatsApp-bericht. Sywert verzekert zijn partijgenoot dat hij inderdaad kan leveren wat hij op Twitter beloofde.
Kort daarna stuurt Sywert blij een WhatsApp-bericht aan betrokkenen: ‘Heb even een noodkreet op Twitter geslingerd om politiek deurtje te openen. Assistent minister is inmiddels in de app.’ De tweets waren dus niet bedoeld voor zijn 60 duizend volgers, maar voor een select groepje beleidsmakers dat zich door zijn dreigende boodschap tot een snelle respons gedwongen voelt. Zijn vooropgezette plan om alsnog bij het ministerie binnen te komen, lijkt te werken.
Het kabinetsbeleid om bij de besluitvorming ernstig rekening te houden met de publieke opinie, werkt in Sywerts voordeel. Door zijn aanhoudende kritiek ziet de top van VWS hem inmiddels als een bedreiging, verklaart een bron uit die kringen. ‘Hij was zeer aanwezig in het publieke debat hierover, zowel online als op tv.’ Volgens deze bron is het departement in deze fase van de crisis ‘zeer beducht’ voor verwijten over tekortschietende inkoop van persoonlijke beschermingsmiddelen, waaronder mondkapjes. ‘Aanbiedingen die niet opgepakt werden, zouden potentieel terug kunnen komen in debatten.’
De kwaliteit van zijn mondkapjes en zijn status als ondernemer zijn dus niet de primaire reden om alsnog met hem in gesprek te gaan — zijn rol als luidruchtige criticaster van het kabinetsbeleid is dat wel.
De minister rolt de rode loper uit
De politiek adviseur van De Jonge stuurt de gegevens van Sywert door naar minister voor medische zorg Martin van Rijn (PvdA), die formeel verantwoordelijk is voor de inkoop van beschermingsmiddelen Op zaterdag 11 april gaat Sywerts telefoon: Bas van den Dungen heeft goed nieuws. Hij laat Sywert weten dat de Hulptroepen Alliantie een aanbod mag doen voor samenwerking met het LCH.
Het ‘politieke deurtje’ staat nu wagenwijd open: Sywert mag zijn aanbod eerst bij VWS indienen, zegt Van den Dungen hem, en het daarna direct met de verantwoordelijke minister Martin van Rijn bespreken. Het LCH heeft geen idee dat de top van VWS de opiniemaker op eigen initiatief aan boord haalt.
Na dit telefoontje is het voor Sywert, Bernd en Camille alle hens aan dek. Ze krijgen een unieke kans om op het hoogste niveau zaken te doen. Dat betekent dat ze een voorstel moeten indienen waar de top van VWS niet omheen kan. Ze werken er de hele zaterdag koortsachtig aan.
Het loopt tegen tweeën in de ochtend van zondag 12 april als Sywert een e-mail aan Van den Dungen stuurt, met als onderwerp: ‘Stukken voor overleg minister/VWS/MinFin.’ In de cc staan onder meer: Pieter Zwart, de baas van Coolblue, Adriaan den Heijer, vrachtdirecteur van de KLM, de Europees directeur van logistiek bedrijf Flexport, een expert in medische hulpmiddelen van de TU Delft, Barbara Baarsma, directeur van de Rabobank Amsterdam, en prins Constantijn. De hele rij prominenten is die dag betrokken geweest bij het opstellen van het plan, mailt hij:
Beste Bas,
N.a.v. ons prettige telefoongesprek gisteravond hierbij een link naar een Google Drive omgeving met een presentatie van het voorstel dat de Hulptroepen Alliantie doet aan de overheid. We zijn blij dat de vraag gesteld is, en we hebben met alle partijen vandaag hard gewerkt om alles in concept op papier te zetten. In essentie is het hetzelfde plan dat eerder bij het Landelijk Consortium Hulpmiddelen is gepitcht. Het probleem met de tekorten aan PBM’s [persoonlijke beschermingsmiddelen, red.] is oplosbaar. Zeker in de bejaardenzorg en thuiszorg is dit hard nodig. Na de afwijzing bij het LCH hebben we de afgelopen weken een onderbouwd plan verder ontwikkelt [sic], getest en in de praktijk gebracht. Met een samenwerking tussen overheid en vertrouwde Nederlandse kampioenen uit het bedrijfsleven kunnen we dit snel opschalen. Dat doen we met hart voor de mensen in de zorg, zonder winstoogmerk, vrij van belangen en zonder direct geld te vragen aan de Rijksoverheid. We horen graag wie bij de call met minister Van Rijn en/of een eventueel vervolggesprek aanwezig kunnen zijn. Als er vragen zijn in de voorbereiding, bel vooral. [...]
Tot slot: we kunnen alleen deze aantallen gaan halen als we snel operationeel gaan beginnen. Dat gaat met name om PO’s [purchase orders, red.] bij fabrieken, financiering regelen en cargo. Speed is of the essence.
Via de link naar Google Drive in de mail komen de ambtenaren van VWS terecht bij een presentatie van meer dan honderd pagina’s. De stichting Hulptroepen kan naar eigen zeggen in één klap een einde maken aan het tekort aan mondkapjes in Nederland. Bij twaalf Chinese fabrieken kunnen ze tot wel 120 miljoen maskers inkopen en naar Nederland vervoeren. Het aanbod gaat bovendien verder dan alleen mondmaskers: Sywert kan ook handschoenen, schorten en spatbrillen leveren.
De betrokkenheid van de Rabobank
De Hulptroepen zeggen te beschikken over een ‘volledig gecontroleerde supply chain’ van fabrieken in China tot aan de deur in Nederland. Onderdeel van hun vervoersketen is een ‘directe luchtbrug’ met de KLM vanuit Shanghai, zo lezen de betrokken ambtenaren. De luchtvaartmaatschappij is door de Hulptroepen uitgekozen op grond van ‘kwaliteit, snelheid, flexibiliteit, betrouwbaarheid en dienstbaarheid’. Bovendien is vrachtdirecteur Adriaan den Heijer van de KLM volgens het document ‘adviseur’ van de Hulptroepen.
Wat zo mogelijk nog meer indruk maakt, is dat de stichting voor het benodigde werkkapitaal een beroep kan doen op 115 miljoen euro financiering van de Rabobank. Daarvoor heeft de bank een vijf man sterk ‘dealteam’ klaarstaan.
De Rabobank is intensief betrokken, blijkt ook uit een mail die Rabobank Amsterdam-directeur Barbara Baarsma op 13 april 2020 doorstuurt aan Sywert. Ze schrijft: ‘Hi Sywert, Zie hier de detailvragen die [naam bankier, red.] namens het dealteam van Rabo heeft. Hij zou dat graag morgen – uitgaande van een goede uitkomst van het gesprek straks met [minister, red.] Van Rijn – met jou en anderen verbonden aan de Hulptroepen Alliantie bespreken. [..]’
In het voorstel is ook een ‘post onvoorzien’ opgenomen van 20 procent, oftewel 38 eurocent per mondkapje. Een tamelijk hoog percentage: bij eerdere bestellingen voor onder andere Buurtzorg hanteerden de Hulptroepen een post onvoorzien van 5 procent. Mocht de overheid inderdaad 120 miljoen mondkapjes afnemen en onvoorziene problemen blijven achterwege, dan houdt de stichting Hulptroepen een bedrag van 45 miljoen euro over. Om de transactie mogelijk te maken willen de Hulptroepen een afnamegarantie van de overheid, wat ook een voorwaarde is voor de Rabobank om de deal te financieren.
Het voorstel ambitieus noemen is een understatement. Of de Hulptroepen daadwerkelijk 120 miljoen mondkapjes kunnen importeren, is allerminst zeker. De ondernemers hebben offertes opgevraagd bij alle fabrieken die ze kennen, bij de meeste hebben ze nooit eerder besteld. Sywert en zijn partners hebben tot nu toe slechts 325 duizend mondkapjes uit China gehaald, blijkt uit een interne briefing.
De KLM is in werkelijkheid niet betrokken bij de totstandkoming, laat de luchtvaartmaatschappij nadien weten. ‘Er zijn geen afspraken gemaakt tussen KLM en Hulptroepen Alliantie. Wij handelden vracht niet rechtstreeks af met Hulptroepen maar met het LCH,’ zegt een woordvoerder van de KLM. Cargo-directeur Adriaan den Heijer is volgens de KLM nooit adviseur van de Hulptroepen geweest.
Baarsma en Sywert kennen elkaar al jaren; de econoom zat in 2012 al in de raad van advies van Sywerts politieke initiatief, de G500. Net als Sywert was ze jarenlang vaste tafelgast bij De Wereld Draait Door. Gevraagd naar haar betrokkenheid zegt ze in eerste instantie: ‘Ik heb geen persoonlijke betrokkenheid gehad bij het conceptplan of de deal met het ministerie van VWS.’
Wanneer ze op een later moment wordt geconfronteerd met het e-mailverkeer, reageert ze: ‘De informatie die ik verschafte is niet onjuist. Ik gaf aan dat ik als privépersoon niet betrokken ben geweest en dat ik geen mededelingen kan doen over eventuele betrokkenheid van Rabobank.’
Sywerts voorstel circuleert in Den Haag
Op zondag 12 april gaat het voorstel van de Hulptroepen in Haagse kringen rond. Sywert wordt duidelijk gezien als een risico, blijkt uit gewobte Whatsapp-berichten. Zo stuurt topambtenaar Van den Dungen rond half zes dit bericht aan een betrokkene: ‘Daarbij is het ook alvast belangrijk na te denken welke verstandige “hoge omes” we zouden kunnen benaderen om hem [Sywert, red.] in het gareel te krijgen.’
Hugo de Jonge bemoeit zich er ook weer mee. ’s Avonds rond half negen appt hij Van den Dungen en vraagt hem of hij Sywerts ‘zorgelijke observaties’ over het LCH deelt. ‘Ik denk dat die observaties 3 weken geleden klopten, inmiddels echt veel stappen verder,’ antwoordt de ambtenaar. ‘En nu dus risico dat zijn idee een concurrerend initiatief wordt. Daar houden wij niet van [in] een crisis met schaarste. We kijken of we dingen kunnen combineren, maar het woord samenwerken staat redelijk laag in [Sywerts] woordenboek. Tegelijkertijd is hij echt niet dom. Morgen call met Martin, [Sywert] en mijzelf. Kijken waar we kunnen komen!’
De Jonge reageert: ‘Heel goed – en true, concurrerend initiatief slaat nergens op. Je kunt die [Sywert] beter pissing out hebben dan outside pissing in. Met een klein beetje verdraagzaamheid moet dat lukken. Hoop echt dat het lukt.’
Minuten later stuurt Van den Dungen een e-mail terug naar Sywert, waarin hij tal van vragen stelt. Het is duidelijk dat de topambtenaar een situatie wil voorkomen waarin de Hulptroepen Alliantie concurreert met het LCH. ‘Morgen spreken we om 14.00 met minister van Rijn. Het zou fijn zijn als je in dat gesprek bovenstaande vragen van een antwoord kan voorzien.’
‘Liever opnieuw bestellen bij betrouwbare leverancier’
LCH-baas Rob van der Kolk krijgt het ambitieuze plan van de Hulptroepen diezelfde zondag doorgestuurd door topambtenaar Mark Frequin, namens het ministerie van VWS de hoogst betrokkene bij het inkoopconsortium. Van der Kolk is verbaasd dat Sywert van Lienden en zijn partners weer een ingang bij de overheid hebben weten te vinden. Van hun plannen is hij niet onder de indruk.
Een luchtbrug met de KLM waarmee tientallen miljoenen mondkapjes naar Nederland komen, bestaat al – die heeft het LCH de afgelopen weken onder zijn leiding opgezet. Hij beschouwt het als een van de vele voorstellen die het LCH elke minuut binnenkrijgt en laat Frequin weten dat hij het voorstel afwijst: ‘Liever opnieuw bestellen bij een betrouwbare leverancier dan een nieuwe toevoegen.’
Niettemin zit Sywert de volgende dag, maandag 13 april, ’s middags in een call met minister voor Medische Zorg Martin van Rijn, die wordt gesouffleerd door topambtenaar Bas van den Dungen. Van Rijn geldt als een zeer ervaren bestuurder. Hij was topambtenaar bij meerdere ministeries, bestuursvoorzitter van pensioenuitvoerder PGGM en staatssecretaris van VWS in het kabinet-Rutte II (2012–2017). Vervolgens was hij voorzitter van de raad van bestuur van ziekenhuis Reinier Haga. Zulke topfuncties zijn in de regel niet verenigbaar met naïviteit – of met ontzag voor praatjesmakers.
Toch lijken de minister en zijn ambtenaar geen idee te hebben dat de Hulptroepen Alliantie zich veel groter voordoet dan zij in werkelijkheid is. Ter tafel ligt een compacte versie van het omvangrijke voorstel, met als aanhef: ‘Voorwaarden om met LCH samen te kunnen werken.’
Alle sheets bevatten het logo van de Hulptroepen, de laatste pagina vermeldt de contactgegevens van de stichting. In het twaalf pagina’s lange stuk maakt de voorman van de stichting Hulptroepen duidelijk dat hij een aantal eisen aan een eventuele samenwerking stelt. Zo wil Sywert ‘de quality control’ van de mondkapjes in eigen hand houden, eist hij ‘een duidelijk afnameschema’ zonder al te veel inmenging van het LCH en bedingt hij ‘vrijheid voor ondernemerschap’.
Van Rijn noemt direct zijn drie belangrijkste uitgangspunten, zo blijkt uit een vertrouwelijk gespreksverslag: voorkomen dat dezelfde fabrieken benaderd worden, elkaar niet in de weg zitten met ‘vrachtcapaciteit’ en afspraken over distributie, zodat de mondkapjes op de juiste plek terecht komen. ‘Als aan die voorwaarden wordt voldaan, lijkt me dat het lukt.’ Sywert zegt dat de oplossing simpel is: over en weer open zijn over relaties met leveranciers. Er zijn volgens hem wel ‘twee- tot drieduizend’ fabrieken die mondkapjes produceren, dus de kans op doublures is niet groot.
Cruciaal, zegt Sywert, is ‘voorfinancieren tot China’. Want dat is het ‘meest risicovolle gedeelte’. ‘Anders belanden alle risico’s aan de private kant. Dan loop je vast.’ Als ze moeten leveren ‘volgens de LCH-methode’, moet de overheid werkkapitaal ‘op de plank’ leggen. Van Rijn is niet enthousiast en werpt tegen: ‘Als iemand bij ons binnenkomt met 40 miljoen mondkapjes, zeggen wij: fijn, we nemen [die] gegarandeerd af. Maar daar zit geen werkkapitaalfinanciering in. Op die manier werkt het.’
De KLM-mythe
Dan komt het transport ter sprake, een heikel punt voor zowel Sywert als VWS. De ondernemer beweert dat hij al ‘zes extra charters’ heeft ingehuurd en dat de KLM klaarstaat met ‘zeven vluchten per week’ – in één klap een ‘enorme cargohoeveelheid’. Dat hoeft niet te concurreren met de bestaande leveringen, stelt hij: als er ruimte over is in de vliegtuigen van de Hulptroepen kan het LCH die gebruiken. Maar: ‘Eerst onze spullen.’
Staan er werkelijk zeven KLM-vluchten per week klaar voor de Hulptroepen? Kan Sywert concurreren op het gebied van cargoruimte?
Uit interne stukken van de Hulptroepen blijkt dat het bluf is. Ter voorbereiding op het gesprek met de minister hebben Camille, Sywert en Bernd mogelijke antwoorden geformuleerd op de vragen van Van den Dungen, waaronder die naar hun luchtbrug. De ‘gecontroleerde supply chain’ mist een essentieel onderdeel, erkent Camille: de route Shanghai-Amsterdam.
Om dit ‘capaciteitsprobleem’ op te lossen hebben de Hulptroepen meer informatie van de overheid nodig, zoals de hoeveelheid landingsrechten die de KLM heeft. Zelf charters boeken op de vrije markt is ‘zonde van het geld’. Kortom, de Hulptroepen willen dat Vadertje Staat de luchtvracht regelt. De KLM ontkent desgevraagd dat er vrachtvluchten klaarstonden voor de Hulptroepen. Ook de ‘zes extra charters’ zijn niet geregeld: hiervoor hebben de Hulptroepen een offerte opgevraagd bij logistiek bedrijf Flexport.
Eén element uit het verkorte voorstel voor Van Rijn komt tijdens de call niet ter sprake, blijkt uit het gespreksverslag: ‘Inkoop voor LCH vindt plaats via nieuw op te richten entiteit: Relief Goods Alliance bv, welke separaat gefinancierd zal worden.’ Achterin het voorstel van de stichting Hulptroepen staat dit veelbetekende zinnetje verscholen. De naam van de vennootschap heeft veel weg van de Engelse vertaling van Hulptroepen Alliantie, en suggereert zo een samenhang met de stichting. Maar die is er niet.
Na afloop appt Van den Dungen ’s avonds aan Sywert een samenvatting van het gesprek met Martin van Rijn. Hij hamert erop dat het voorstel van de Hulptroepen niet mag ‘kannibaliseren’ op de vrachtcapaciteit voor het LCH; hij eist dat de Hulptroepen gebruik zullen maken van het distributiekanaal van het LCH, waarbij ze zich moeten conformeren aan de ‘verdeelsystematiek’; en dat de overheid ‘geen werkkapitaal’ zal verschaffen. ‘En dat is ook niet nodig als wij een afnamegarantie geven van X volume tegen een reële prijs (waarin jullie ondernemersrisico in zullen verdisconteren).’ Deze opmerking zal Sywert later veelvuldig aangrijpen om te claimen dat de overheid aandrong op gebruik van een commerciële bv.
Een commerciële bv in oprichting bij de notaris
Bernd zit niet bij de gesprekken met de overheid. Hij is bezig met het oprichten van Relief Goods Alliance bv. Op 9 april, vier dagen eerder, heeft Bernd de domeinnamen al geregistreerd. Dezelfde dag stuurt hij een notaris van het chique Amsterdamse Zuidaskantoor CMS Derks Busmann een e-mail, waarin hij aankondigt dat ze de ‘structuur’ wat gaan ‘aanpassen’, vanwege ‘grote bestellingen’.
‘Dat is nu lastig omdat we het werkkapitaal nodig hebben voor de leveringen aan de kleine instellingen. Inmiddels hebben we daar een oplossing voor bedacht. Het opzetten van een nieuwe BV die wel deze koers kan varen met additioneel kapitaal uit andere bronnen.’Hij vraagt de notaris Sywert van Lienden de enig bestuurder van de nieuwe bv te maken: In een tweede mail die dag vraagt Bernd: ‘Wat betreft de kosten is het nog mogelijk om een speciale prijs te krijgen gezien we dit voor de zorg doen [...]?’.
Zaterdagavond 11 april, de dag dat Bas van den Dungen de Hulptroepen om een voorstel heeft gevraagd, mailt Bernd de notaris opnieuw met het verzoek er vaart achter te zetten. ‘Hier helaas het hele weekend met het team aan het doorwerken om tot een voorstel te komen om een soort tweede LCH op te zetten [voor 120 miljoen mondkapjes] welke zich gaat richten op de non ziekenhuis zorg. Dus de noodzaak voor de extra BV is een stuk urgenter geworden.’
"Sywert zal later verklaren dat de nieuwe bv is opgericht omdat het ministerie dat eiste. Maar de bv is dan al vier dagen in oprichting"
De oprichters van de Hulptroepen hebben dus al op 11 april de intentie de commerciële RGA bv te gebruiken voor de overheidsdeal. Sywert mailt Van den Dungen echter een dag later een voorstel van de stichting Hulptroepen Alliantie. ‘Zonder winstoogmerk, vrij van belangen.’ In de ochtend van 13 april, vlak voor de call met minister Van Rijn, vraagt Bernd de notaris om een gesprek: ‘Gezien we bezig zijn met onderhandelingen met de overheid en het contract daarmee einde van de dag / woensdag gesloten gaat worden is het goed om morgen snel met elkaar te schakelen.’
Sywert zal later verklaren dat de nieuwe bv is opgericht omdat het ministerie dat eiste. Nog weer later zal hij beweren dat ‘in samenspraak’ met de overheid voor deze koers is gekozen, dus tijdens de gesprekken vanaf 13 april. Maar de bv is dan al vier dagen in oprichting. Zowel VWS als Bas van den Dungen ontkennen dat er in samenspraak voor is gekozen. Mark Frequin zegt dat hij nooit heeft voorgesteld om buiten de stichting om zaken te doen. ‘Het was voor ons geen voorwaarde dat ze een ander juridisch construct zouden kiezen. Geen sprake van.’
Wisten Bas van den Dungen en Martin van Rijn dat ze niet spraken met de voorman van de stichting Hulptroepen, maar met de enig bestuurder van een commerciële bv in oprichting? Het ministerie van Financiën laat weten dat Van den Dungen niet wist dat RGA los stond van de stichting Hulptroepen Alliantie; hij veronderstelde dat ook RGA zonder winstoogmerk opereerde. Van Rijn zegt later tegen de Volkskrant dat ‘Van Lienden hem nooit geïnformeerd heeft over zijn zakelijke belangen in Relief Goods Alliance’. Van den Dungen bevestigt deze lezing desgevraagd: ‘Over een bv is nooit gesproken.’
‘Een politieke opdracht meer te kopen’
Op dinsdagmiddag 14 april is LCH-baas Rob van der Kolk met een collega op weg naar de kantoorvilla van de Hulptroepen in Driebergen. Mark Frequin van VWS heeft hem eerder die dag gevraagd toch nog eens met Sywert en zijn partners te gaan praten.
Van der Kolk heeft voor de tweede keer gezegd dat zo’n deal niet nodig is: het LCH heeft voldoende betrouwbare leveranciers gestrikt en heeft al tientallen miljoenen kapjes besteld. Mocht dat niet genoeg zijn, dan kunnen ze altijd bijbestellen. Waarom zouden ze in zee gaan met een extra leverancier zonder bewezen trackrecord, die bovendien eerder dreigde met een eigen webshop een rechtstreekse concurrent van het LCH te worden? Maar Frequin blijft aandringen: ga nou maar praten. ‘Het is een politieke opdracht meer te kopen.’
Van der Kolk is er de man niet naar om stampij te maken en geeft gehoor aan het verzoek. In Driebergen luistert hij naar het plan dat Sywert, Bernd en Camille hem presenteren. Het is het voorstel dat ze een dag eerder ook aan de minister hebben voorgelegd: de Hulptroepen willen bij twaalf fabrieken in totaal 120 miljoen mondkapjes inkopen en naar Nederland vervoeren. Veel vertrouwen boezemen de plannen van de onervaren inkopers Van der Kolk niet in.
Maar in het achterhoofd van de LCH-baas zingt de opdracht rond die topambtenaar Frequin hem heeft meegegeven. We moeten blijven kopen. Hij vraagt Sywert wat ze minimaal kunnen leveren. Het antwoord: 40 miljoen mondkapjes van twee fabrieken. Realistisch gezien is dit eerder het maximum dat ze kunnen leveren. Van der Kolk rekent snel uit dat die 40 miljoen stuks volgens de prognoses zou uitkomen op een extra voorraad van minstens tien weken.
Hij vraagt het drietal de volgende dag een nieuw voorstel bij VWS in te dienen voor het leveren van 40 miljoen mondkapjes. Sywert, Bernd en Camille beschouwen dat als een ‘go’: ze zijn nu echt op weg naar een grote deal met de overheid. Dat de drie handelaren van plan zijn de overeenkomst uit te voeren met een bv die buiten de stichting Hulptroepen valt, is Van der Kolk niet duidelijk.
De sfeer tijdens de bespreking is vriendelijk. Wanneer de drie mannen van de Hulptroepen in de loop van de avond honger krijgen, vragen ze of Van der Kolk en zijn collega ook iets willen eten. Van der Kolk slaat het aanbod af, hij eet straks thuis. Voor de anderen laat Sywert pizza’s hawaï aanrukken. De hilariteit bij het drietal is groot als de collega van Van der Kolk na afloop vraagt of ze hem een tikkie willen sturen voor zijn pizza. Voor die paar euro? Wat een kruideniersmentaliteit. Die pizza krijgt hij van de Hulptroepen.
De Hulptroepen-oprichters werken die avond lang door. Camille belt Saskia met de mededeling dat ze ‘miljonair worden’.
Midden in de nacht beantwoordt Bernd nog een e-mail van de Rabobank, die allerlei vragen heeft over de voorgenomen transactie. Hoe zit het bijvoorbeeld met de ‘post onvoorzien’ van 20 procent, die is opgenomen in de kostencalculatie voor de overheid? Diezelfde vraag had een betrokken bankier op 13 april ook al aan Barbara Baarsma gemaild: ‘Als onvoorzien zich niet voordoet, verlaag je dan de prijs? Of is er dan sprake van winst? In laatste geval mogelijk lastig voor de overheid.’
‘Er kunnen zaken fout gaan in het proces,’ legt Bernd per mail uit. ‘Daarom accepteert de overheid ook een risico-opslag “waar we jullie ondernemersrisico in verdisconteren”, zoals de secretaris-generaal van het Ministerie van Financiën [Bas van den Dungen, red.] het omschrijft. “Winst” is dus geen issue voor de overheid. Wij willen het kapitaal dat (mogelijk) vrijkomt gebruiken voor o.a. de stichting (goed doel).’
De opiniemaker moet zijn toon matigen
De volgende ochtend, woensdag 15 april 2020, rijden Sywert en Camille naar Den Haag voor een gesprek bij het ministerie van Volksgezondheid. In de kantoortoren van VWS schuift Mark Frequin aan, met drie ambtenaren. Ook Rob van der Kolk is erbij.
Frequin bevestigt tijdens het gesprek dat de overheid 40 miljoen mondkapjes bij ze wil bestellen, van twee Chinese fabrikanten waarmee het LCH nog geen zaken doet. Ze worden een preferred supplier van de overheid.
Maar de topambtenaar doet Sywert wel een uitdrukkelijk verzoek, zo noteren de journalisten Thijs Broer en Peter Kee in hun boek Code Rood: de opiniemaker moet zijn publieke toon matigen. Minder klagen over het handelen van de overheid. ‘Wil je alleen kritisch zijn, of wil je ook komen helpen met de oplossing?’
Kort na het gesprek stuurt Sywert een aangepast voorstel naar het ministerie. Hij gaat akkoord met de levering van 40 miljoen mondkapjes aan de Nederlandse overheid, in te kopen bij twee fabrieken in China. Op het ministerie praten Frequin en Van der Kolk nog even na over de aanstaande miljoenendeal. Van der Kolk blijft erbij dat het een kostbaar en onzinnig idee is. Frequin legt hem uit waarom het ministerie van VWS toch met de onervaren handelaren in zee gaat. Het is simpel: met zijn aanhoudende kritiek op het kabinetsbeleid vormt Van Lienden een te grote bedreiging voor het imago van de politieke top van het ministerie.
Hugo de Jonge meldt: 75 miljoen mondkapjes ingekocht
Minister Hugo de Jonge stuurt toevallig diezelfde dag een brief aan de Tweede Kamer waaruit blijkt dat de inkoop van beschermingsmiddelen voorspoedig verloopt. Het LCH heeft inmiddels bijna 75 miljoen ‘adembeschermingsmaskers’ besteld, van het type waarin ook de stichting Hulptroepen handelt. Volgens de berekening van de Boston Consulting Group is dat in het zwartste scenario genoeg voor negentien weken. Daarnaast zijn er meer dan 75 miljoen chirurgische mondkapjes binnen. De conclusie: het acute tekort is opgelost.
De volgende dag spreekt de Kamer met De Jonge over de inkoop van beschermingsmiddelen. De minister had makkelijk kunnen zeggen: ‘Na een stroeve start is het LCH goed op gang gekomen, het heeft ruim 75 miljoen mondkapjes ingekocht. Daarmee is het tekort opgelost, zelfs als de vraag nog een half jaar op piekniveau blijft. De productie in China is zo hoog dat we te allen tijde kunnen bijbestellen. Bovendien dalen de inkoopprijzen snel. We staan nu voor de uitdaging om de spullen hierheen te krijgen en naar al die zorginstellingen te distribueren. Er is thans alleen nog een tekort aan handschoenen en schorten, maar ook dat zal zich snel oplossen. Er staat een professionele inkooporganisatie met de beste inkopers van Nederland en de luchtbrug met de KLM functioneert prima.’
Maar dat zegt De Jonge niet tegen de uiterst kritische en ongeduldige Kamer. Integendeel: hij verklaart dat er nog altijd ‘wereldwijde schaarste’ is. Zo blijft bij de Kamer en in het land het idee bestaan dat er nog steeds een schrijnend tekort is.
Tijdens het debat tweet Sywert dat de website van zijn non-profit-initiatief live is gegaan: ‘We zijn live met hulptroepen.nu! Ongelooflijk mooi dat het ons gelukt is samen een supply chain te bouwen waarmee we structureel mondmaskers beschikbaar maken voor de zorg. Veel dank aan @Coolblue @KLM @Flexport @TU Delft.’ In een bijgaand filmpje vertelt hij enthousiast over een ‘gecontroleerde supply chain van China tot de zorgverlener om de hoek’. In zijn hand houdt hij een doosje mondkapjes van Fox Medical, gekocht in Berkel en Rodenrijs. Op de aftiteling staat: ‘Mede mogelijk gemaakt door KLM.’
Sywert was ‘precies op de hoogte’ van de maximumprijs
Als de mannen van de Hulptroepen op vrijdag 17 april opnieuw naar Den Haag rijden, lijkt een deal nabij. Toch houdt Sywert in een appje aan een aantal betrokkenen nog een slag om de arm: ‘Hopelijk weten we vanavond of dit weekend of er een grote opdracht bijkomt. Of dat we ons gewoon op Coolblue richten.’ En: ‘Laten we na deze meeting even een hapje eten en met elkaar praten en doornemen hoe of wat. Als er zo wat ligt tenminste. Only God knows.’
Sywert en Camille geven op het ministerie van VWS Mark Frequin en zijn medewerkers een toelichting op het voorstel dat ze na het vorige gesprek, twee dagen eerder, hebben opgesteld: het plan voor de levering van 40 miljoen mondkapjes.
Dat ze de aanstaande deal niet zullen uitvoeren via de stichting Hulptroepen maar via de commerciële vennootschap Relief Goods Alliance, lijkt nog niet tot de ambtenaren te zijn doorgedrongen. Een van de aanwezigen van VWS maakt na afloop een gespreksverslag, met als titel ‘samenvatting gesprek Hulptroepen en LCH’.
Om de laatste afspraken te maken, rijden Sywert en Camille later die middag naar Leusden. Het is een glorieuze terugkeer in het pand waar ze drie weken eerder zijn uitgeknikkerd. Ze hebben het LCH dan misschien niet van de kaart geveegd, ze zijn wel bijna binnen als grote leverancier – een van de allergrootste, zelfs.
Om het pand binnen te komen, moeten Sywert en Camille hun handtekening zetten onder het convenant van het LCH, dat onder meer tot geheimhouding verplicht. In de overeenkomst is tevens bepaald dat partijen ‘zonder winstoogmerk’ samenwerken.
Maar die afspraak berust op drijfzand. Sywert tekent het document als privépersoon, niet als bestuurder van Relief Goods Alliance. Formeel is de vennootschap zodoende geen contractpartij binnen het convenant.
In een later forensisch onderzoek dat bureau Grant Thornton uitvoert in opdracht van VWS (17 juni 2021), staat dat RGA werd gezien als leverancier, niet als consortiumpartner. ‘Hiermee gold dat de binnen de leden van het LCH gemaakte kernafspraken, zoals het meewerken zonder winstoogmerk, niet van toepassing waren voor RGA.’ Voor Sywert is het the best of both worlds: bij het LCH doet hij intieme kennis op waarmee de stichting Hulptroepen haar voordeel kan doen én hij wordt preferred supplier van het consortium – met winstoogmerk.
Dankzij zijn eerdere aanwezigheid bij het LCH was Sywert ‘precies op de hoogte’ van de maximumprijs die de overheid bereid was te spenderen, zal Van der Kolk later op Radio 1 verklaren: ‘We hadden een maximum van 2,50 euro [per mondkap, red.] en hij kwam gemiddeld uit op 2,52.’ In het onderzoeksrapport van Grant Thornton zal later staan: ‘Binnen het LCH bestond de indruk dat RGA op zoek was naar informatie zoals leveranciersbestanden en kwaliteitsspecificaties, die ze mogelijk voor eigen gewin zouden willen inzetten.’
Laatste poging om Sywert te dwarsbomen
Van der Kolk probeert de mogelijke deal alsnog te minimaliseren. En hij laat VWS weten dat als er toch meer wordt ingekocht, dan het liefst bij bekende, betrouwbare leveranciers. Dit alles leidt tot grote frustratie bij Sywert. Wanneer hij ’s avonds thuis is, richt hij zich tot Bas van den Dungen, die niet meer rechtstreeks bij de onderhandelingen is betrokken.
Via WhatsApp klaagt hij: ‘We stonden vanavond weer weer met lege handen. LCH minimaliseert de opdracht verder en verder, tot vanavond een opdracht overbleef van 1-2 fabrieken van 1-2 miljoen stuks. [..] Nog steeds begrijp ik niet waarom we van een maximumscenario naar een minimumscenario gaan. De rest van alle afspraken en details van wat minister heeft gevraagd, is feitelijk ingevuld. [..] We hebben hiermee maximaal ons ingespannen om tot een goede samenwerking te komen. Daarnaast hebben we [ons] fors ingespannen om comfort te bieden: de hele media gedownplayed rondom Hulptroepen, late lancering vanwege Kamerdebat, geen commentaar gegeven op LCH (vijf journalisten zitten erop).’
Al is het de bedoeling dat de deal via RGA loopt, toch voegt Sywert vervolgens toe: ‘We doen het voor de zorg, dat is de kern. Hoe maakt mij weinig uit, voor de overheid veel meer. Help graag mee, maar ik ben een beetje verloren geraakt hoe.’ Van den Dungen reageert diezelfde avond nog: ‘Beste Sywert, ik ga eerst even wederhoor plegen bij LCH. Zit nu zelf even lastig want mijn vader blijkt corona te hebben en gaat nu snel achteruit. Moet en wil ik prio aan geven.’ Sywert wenst hem sterkte en zegt een andere route te zoeken: ‘Bel [..] dan wel morgen. Niet mijn hobby, maar dat moet dan maar.’
Sywerts lobby zet in het weekeinde bij VWS de juiste raderen in beweging. Want Van der Kolks plan om hem een kleine order te geven sneuvelt. Op zondag 19 april stuurt Sywert twee zogeheten order request-formulieren naar VWS voor 40 miljoen stuks. Een dag later reizen Camille en Sywert opnieuw af naar het LCH om de puntjes op de i te zetten. Er komt een definitief akkoord.
Een post onvoorzien van 20 procent
Relief Goods Alliance kan 20 miljoen mondkapjes van fabrikant Ryzur bestellen voor 2,26 euro per stuk, en 20 miljoen mondkapjes van Shandong Shengquan New Materials voor 2,78 euro per stuk. De deal bedraagt in totaal iets meer dan 100 miljoen euro. Eigen werkkapitaal heeft RGA niet nodig, het ministerie van VWS financiert de deal volledig voor. Hierdoor is financiële steun van de Rabobank overbodig geworden.
Ook over de logistiek hoeft Sywert zich geen zorgen te maken: die komt voor rekening van de schatkist. Zelfs het vervoer van de fabriek naar de luchthaven gebeurt onder regie van de overheid. Het enige dat RGA hoeft te doen, is de mondkapjes bestellen en de kwaliteit checken. Er is amper risico mee gemoeid.
"Waarom VWS akkoord gaat met een marge van 20 procent is onduidelijk. Het roept ook de vraag op of de order wel direct gegund mocht worden"
Desondanks blijft de post onvoorzien van 20 procent, berekend toen de Hulptroepen nog uitgingen van eigen financiering, onderdeel uitmaken van de prijs. VWS zal blijven beweren geen zicht te hebben op de marge. Maar met een post onvoorzien van 20 procent op een deal van 100 miljoen moet het alle betrokkenen duidelijk zijn dat de kans levensgroot is dat er een enorme winst overblijft.
Waarom VWS akkoord gaat met een dusdanige marge is onduidelijk. Het roept ook de vraag op of de order wel direct gegund mocht worden. Bij dwingende spoed mag de overheid zonder aanbesteding inkopen, maar van een tekort was geen sprake meer. Dan moet een overheid in beginsel openbaar aanbesteden.
De drie importeurs weten meteen dat hun kostje gekocht is, blijkt uit de contracten met de fabrikanten en de facturen aan VWS. Fabrikant Ryzur ontvangt een inkooporder voor 20 miljoen kapjes à 1,80 dollar per stuk (omgerekend tegen de wisselkoers van eind april 2020 is dat 1,66 euro). Met Shengquan spreekt het drietal twee prijzen af: 2,50 dollar (2,31 euro) voor de eerste 3 miljoen exemplaren, 2,05 dollar (1,89 euro) voor de tweede order van 17 miljoen stuks, blijkt uit het contract. Een optelsom leert dat RGA in totaal 72,2 miljoen euro voor de mondkapjes betaalt. Aangezien de overheid 100,8 miljoen euro overmaakt, blijft er een marge van 28,5 miljoen euro over.
De omvang van de deal is uitzonderlijk. Het ministerie van VWS heeft slechts twee andere deals voor persoonlijke beschermingsmiddelen van meer dan 100 miljoen euro gesloten, zal minister voor Medische Zorg Tamara van Ark (VVD), die in de zomer van 2020 Martin van Rijn is opgevolgd, later aan de Kamer melden. Een daarvan betrof mondkapjes (en onderzoekshandschoenen), de andere megadeal was voor isolatiejassen. Ook de volledige voorfinanciering is uitzonderlijk, stelt een betrokkene van het LCH: ‘Ik ken niet één ander geval. Normaal gesproken betaalden we juist niet volledig vooruit.’
Euforie op het parkeerterrein
Wanneer Sywert en Camille die maandagavond terugkeren naar hun kantoor in Driebergen, zijn ze in een uitgelaten stemming. Ze hebben het geflikt. In een week die begon met een serie kritische tweets hebben ze hun gedroomde megadeal met de overheid binnengesleept; een deal waarvan ze weten dat ze er miljoenen aan zullen overhouden, terwijl Nederland hen zal bewonderen om hun filantropische daadkracht.
Vooral Camille is euforisch. Op de parkeerplaats negeert hij de anderhalvemeterregel en knuffelt een medewerker zo hard dat hij hem optilt. 40 miljoen mondkapjes! Ze zullen er als non-profitstichting niet aan verdienen, bezweren ze. Veel meer kunnen ze er niet over kwijt, zeggen ze, omdat ze een geheimhoudingsovereenkomst met de overheid hebben getekend.
Aan meerdere mensen in zijn omgeving laat Camille weten dat hij de gesprekken met de top van VWS heimelijk heeft opgenomen. Tegen een van hen zegt hij: ‘Als dit ooit naar buiten komt, is dat het einde van de Nederlandse democratie.’
Die avond ontbreekt één belangrijke betrokkene in Driebergen. Saskia van Huijgevoort heeft na het nachtelijke telefoontje van Camille – We gaan miljonair worden! – haar conclusies getrokken. Ze weet dat Relief Goods Alliance losstaat van de stichting Hulptroepen en dat Sywert, Bernd en Camille de aandeelhouders zijn. ‘Ik heb afgelopen weken een essentiële bijdrage geleverd aan het team, maar ben feitelijk geen onderdeel,’ mailt ze de drie oprichters op 16 april.
Daarom wil ze onderdeel worden van het bestuur van de bv’s – van zowel de werkmaatschappij van de stichting als van RGA bv – en de stichting zelf, met een bescheiden salaris van 2500 euro per maand. Daarnaast eist ze dat het project non-profit blijft: ‘De volledige winst die overblijft (van alle activiteiten die tijdens de pandemie hieruit voortvloeien) vloeit via de stichting terug naar zorginstellingen. Onder deze [..] voorwaarden werk ik graag verder met jullie als 1 team. Zo niet, dan stap ik uit dit initiatief.’
‘Bij deze scheiden zich onze wegen’
Sywert, Bernd en Camille zitten die dag middenin de onderhandelingen met het ministerie, maar voeren koortsachtig overleg over de reactie die ze het vierde lid van hun ‘kernteam’ moeten sturen. Het drietal voelt zich behoorlijk onder druk gezet. Camille oppert om Saskia af te kopen: wat nu als de stichting Hulptroepen haar 5000 euro per maand betaalt, met terugwerkende kracht vanaf maart? Blijft ze dan misschien aan boord?
Uiteindelijk besluiten ze haar dat voorstel niet te doen. Alle winst straks terug naar de zorg? Dat zijn ze niet van plan. Saskia’s strenge mail laten ze onbeantwoord, zodat haar deadline – binnen één dag wil ze een reactie – verstrijkt. Het trio richt zich op de lancering van de site van de Hulptroepen, die dezelfde avond live gaat.
De volgende ochtend reageert Saskia zelf. Ze mailt de drie oprichters van de Hulptroepen:
Beste Sywert, Camille en Bernd,
Gefeliciteerd met de webshop. Fijn dat zorgverleners op deze wijze wel aan hun mondkapjes komen.
Uit jullie stilte trek ik zelf mijn conclusies. Het verbaast me; ik dacht dat dit eerder een formaliteit dan een breekpunt zou zijn.
Bij deze scheiden [zich] onze wegen. Ik ben niet geïnteresseerd in het bijdragen aan een deels (geheime) commerciële organisatie, die steunt op de ruggengraat van een stichting in tijden van crisis.
Mijn doel was het distribueren van mondkapjes bij zorgverleners. Met deze webshop beschouw ik mij daarmee als voldaan.
Ik weet dat jullie een goed hart hebben. Ik hoop dat jullie alsnog inzien dat Nederland in deze tijd de behoefte heeft aan altruïsme. En dat dit niet de tijd is voor commerciële ondernemingen.
Gr Saskia
https://www.ftm.nl/artikelen/hugo-de-jongen-en-de-mondkapjesdeal
