Recensie
Geschiedenis
De nazi’s deden zich graag voor als artsen of tuiniers: ze genazen het lichaam van de staat en wiedden het onkruid
Listig en geduldig vervormden de nazi’s de Duitse psyche. De Britse historicus Laurence Rees laat zien hoe ze dat deden: met complottheorieën, omzwachtelde taal en zorgvuldig gekozen zondebokken.
“Wees gerust”, zei Adolf Hitler al in 1927, zes jaar voor zijn machtsovername. “Ook voor ons komt geloof en niet kennis op de eerste plaats. Je moet geloven in een zaak. Alleen een geloof creëert een staat. Wat motiveert mensen om te gaan strijden voor religieuze ideeën? Niet kennis, maar blind geloof.”
Het Duitse volk lag niet bij toverslag aan de voeten van de Führer, wordt duidelijk uit In de geest van de nazi’s. 12 waarschuwingen uit de geschiedenis van de Britse historicus Laurence Rees. De Duitsers werden langzaam maar zeker klaargestoomd voor Hitler en zijn waanzinnige ideeën.
‘De temperamenten, karakters en kwaliteiten van veel mensen zijn zo gevarieerd dat het onmogelijk is een groot aantal vergelijkbare mensen samen te voegen’, vond Hitler. Een krachtige leider moest die tekortkomingen wegwerken en de mensen verenigen. Daarbij hielp wij-zij-denken: angst voor een zondebok bracht mensen samen.
Het was bovendien zaak om wetenschap en democratie steeds verder te ondermijnen. Met allerhande complottheorieën, bijvoorbeeld over het verliezen van de Eerste Wereldoorlog en een zwaar gecorrumpeerde elite. Heldenmythes versterkten het geloof in de superioriteit van het eigen volk.
Vage taal moest het ergste verhullen
Hoe maak je de geesten langzaam rijp voor gruwelijkheden? Vaak ook door bewust vaag te blijven. In de eerste radiorede na zijn machtsovername sprak Hitler wel over daadkracht en het opruimen van puinhopen die door anderen waren achtergelaten. Maar hij meed het antisemitisme.
In een later stadium moest omzwachtelde taal het ergste verhullen. Bij de georganiseerde moord op gehandicapten, tegelijkertijd een soort generale repetitie voor de Holocaust, werd gesproken van ‘de komende taak’ of ‘nieuwe maatregelen’.
In Polen meden de Duitsers het woord ‘deportatie’ bij hun etnische zuiveringen. Mensen werden ‘geholpen om zich opnieuw te vestigen’. Bij het vastleggen van de moord op bijna honderdduizend joden werd gesteld dat ze waren ‘verwerkt’. Of ze hadden ‘een speciale behandeling gekregen’.
Inkijkjes in de geesten van topnazi’s en gewone burgers
De nazi’s deden zich ook graag voor als kundige artsen of ijverige tuiniers. Zij genazen het lichaam van de staat van ziektekiemen en parasieten. Zij wiedden het onkruid, zodat de bloemenperken konden bloeien en de gewassen een rijke oogst opleverden. Tegen geneesheren of hoveniers kon niemand iets hebben. En veel Duitsers waren inmiddels zover heen dat ze zich nauwelijks realiseerden dat met de ziektekiemen, de parasieten en het onkruid medemensen werden bedoeld.
Is het nieuw wat Rees opdist? Nee. Toch is zijn boek verhelderend, vanwege de mix van historische bronnen, inkijkjes in de geesten van topnazi’s en gewone burgers, en uitleg over psychologische mechanismes. Per deelperiode van het nationaalsocialistische tijdperk licht de auteur een toegepaste strategie uit.
Rees spreekt bewust over ‘waarschuwingen uit de geschiedenis’. Het woord ‘lessen’ gebruikt hij niet. Dat heeft volgens hem te veel stelligheid in zich, lijkt op een in steen gehouwen regel. ‘Waarschuwingen’ laten eerder gevaarlijke tendensen zien. Bij wie ze kent, zullen de alarmbellen net iets eerder gaan rinkelen.
De geraffineerde salamitactiek
De Brit schreef – anders dan de ondertitel misschien doet vermoeden – niet per se een historische handleiding voor de huidige tijd, waarin rechts-extremisme opnieuw terrein wint. Wie zo’n soort boek zoekt, kan kiezen uit tal van andere titels. Denk aan het uitstekende Over tirannie van Timothy Snyder.
En toch: bij het lezen van In de geest van de nazi’s dringen de parallellen met het heden zich op. De systematische onderschatting van volksmenners. De terughoudendheid bij het benoemen van extremisme en het aanpakken ervan. De geraffineerde salamitactiek die het abnormale – schijfje voor schijfje – normaal maakt.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten
Opmerking: Alleen leden van deze blog kunnen een reactie posten.