InterviewFemke Halsema
Halsema: ‘Het antisemitismeverwijt wordt nu ook gebruikt door politici die niet terugdeinzen voor andere vormen van racisme’
Het was een tumultueus jaar voor burgemeester Femke Halsema, vooral vanwege de oorlog in Gaza, waarover de spanningen voelbaar waren in Amsterdam. ‘Mensen die vinden dat je Joden moet beschermen en Marokkanen en moslims mag vernederen. Dan heb je het niet begrepen.’
zijn verslaggevers van de Volkskrant.
E
en van de merkwaardigste dagen uit haar burgemeesterschap, of misschien wel uit haar hele carrière, begon op de bank met ‘een zwakke serie’, vertelt Femke Halsema (58) in de klassiek ingerichte damessalon op de eerste verdieping van de ambtswoning. En nee, ze weet niet meer welke serie dat was, want ze keek slechts met een half oog en had haar aandacht vooral gericht op haar telefoon. Af en toe liep ze even met haar bruine labrador Nono een rondje in de tuin van de ambtswoning. ‘Ik had onrust’, zegt ze.
Het was 7 november, de Amsterdamse burgemeester was die avond bij uitzondering niet naar de herdenking van de Kristallnacht in de Portugese Synagoge geweest. Ajax speelde in de Johan Cruijff Arena tegen Maccabi Tel Aviv en Halsema wilde paraat staan bij eventuele calamiteiten. Via Whatsapp hield ze contact met de collega’s van de gemeente, de politie en het Openbaar Ministerie. ‘We waren bang voor confrontaties tussen supporters en taxichauffeurs.’
Supporters van de Israëlische club trokken na de wedstrijd naar de binnenstad. Rond 1 uur ’s nachts ontving Halsema een bericht van de Israëlische ambassadeur. Die meldde dat er dreiging was bij hotels waar supporters sliepen. Joodse Amsterdammers belden haar op met vergelijkbare signalen. ‘Ze zeiden: bij dit hotel staan mensen, en bij dat hotel. We stuurden overal politie heen, nergens troffen we mensen aan. Er was veel paniek.’
Van de politie, die massaal aanwezig was, hoorde Halsema dat er ‘een aantal gruwelijke incidenten’ had plaatsgevonden. Details kreeg ze nog niet. Ze vroeg om informatie over meldingen bij het noodnummer (11 stuks), om het aantal ambulanceritten (2) en het aantal ziekenhuisopnamen (5, ‘waarbij de zwaarste verwonding op dat moment een gebroken been was’). Tegen 3 uur leek de rust in de stad teruggekeerd.
En toen kwam dat bericht van Benjamin Netanyahu. De Israëlische premier had rond 4 uur ’s nachts tegen persbureau Reuters gezegd dat hij twee vliegtuigen naar Amsterdam zou sturen om Israëlische burgers te repatriëren. ‘Dat signaal paste niet bij het beeld dat wij hadden’, zegt Halsema. ‘En dus vroegen we ons af: is onze informatie incompleet? Hoe kunnen we betere informatie krijgen?’
Omdat ze besefte dat de gebeurtenissen internationale gevolgen zouden hebben, nam ze midden in de nacht contact op met premier Dick Schoof – die zijn privételefoon niet opnam – en vervolgens met minister van Justitie David van Weel. Rond die tijd hoorde ze ook dat vermeende daders hadden gesproken over een ‘Jodenjacht’.
Geert Wilders gebruikte dat woord ook. Er leek sprake van een ‘Jew hunt’, schreef hij op X. Twee uur later volgde een tweet van de Amerikaanse president Joe Biden, die sprak over ‘antisemitische aanvallen’.
‘De hele wereld viel over ons heen’, zegt Halsema. ‘Er werden overal verregaande conclusies getrokken. Nog voordat ik een persconferentie had kunnen geven.’
Het was een tumultueus jaar voor Femke Halsema, vooral vanwege de oorlog in Gaza, waarover de spanningen voelbaar waren in Amsterdam. In maart escaleerden die, rond de opening van het Nationaal Holocaustmuseum, waarvoor ook de Israëlische president Isaac Herzog was uitgenodigd. Zijn komst leidde tot protesten van pro-Palestijnse demonstranten, waarbij een Holocaustoverlevende werd uitgejouwd en een enkeling Hamas-leuzen riep.
Nog geen twee maanden na de opening van het museum besloot Halsema tijdens de Dodenherdenking maximaal tienduizend mensen toe te laten op de Dam, uit vrees voor ongeregeldheden. Kort daarna begonnen pro-Palestijnse demonstranten universiteitsterreinen en -gebouwen te bezetten, wat leidde tot forse schade aan eigendommen. Meermaals zette de burgemeester de ME in.
Ook op 7 oktober, bij de herdenking van de terroristische aanvallen van Hamas op Israël, was de sfeer in de stad grimmig en moest de politie ingrijpen. Een maand later werden de supporters van Maccabi aangevallen door jongeren – wat ook door Dilan Yesilgöz (VVD) en Caroline van der Plas (BBB) direct werd bestempeld als ‘een Jodenjacht’.
Sommige politici hielden Halsema persoonlijk verantwoordelijk voor al het rumoer in de hoofdstad. Zo vroeg Wilders het afgelopen jaar meerdere malen om het vertrek van deze ‘burgemeester van totale wanorde’. Een motie om haar te ontslaan kreeg geen meerderheid in de Tweede Kamer. Ook Yesilgöz liet zich kritisch uit over beslissingen van Halsema.
Maar er klinkt ook lof voor haar optreden. De Haagse burgemeester Jan van Zanen noemt haar ‘een fidele collega, met wie ik veel lol heb en met wie ik bijna alles kan delen’. De VVD’er heeft Halsema dit jaar ‘niets geks’ zien doen bij bovengenoemde incidenten, zegt hij. ‘Niets wat mij niet ook had kunnen overkomen.’
‘Ze is de enige hoeder van de open samenleving en de rechtsstaat die in staat is een rechte rug te houden in deze clusterfuck’, zegt de Joodse theatermaker Jaïr Stranders, betrokken bij dialoogsessies die sinds 7 oktober 2023 in de stad worden georganiseerd.
U heeft dit jaar voor veel lastige keuzen gestaan. Wat was de moeilijkste?
‘Zonder twijfel 4 mei. Tijdens de twee minuten stilte was ik extreem alert. Ik heb alleen maar staan luisteren: gaat dit goed? Daarna was er natuurlijk discussie of deze maatregelen nodig waren geweest, er werd terecht opgemerkt dat je dit niet eindeloos kunt blijven doen: de Dam hoort open te zijn. Toch was ik opgelucht dat het stijlvol en waardig was verlopen, ook al waren er minder mensen aanwezig dan gehoopt.
‘Het lastige was dat deze beslissing op basis van veel onzekerheden genomen moest worden. Dat deed ik in samenspraak met de driehoek, de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid, en met het Comité 4 en 5 mei. Ondanks onze grondige voorbereiding bleef het gissen. We moesten een afweging maken tussen de waardigheid van het ritueel en een onbekende onveiligheid. Een verstoring zou kunnen leiden tot paniek, verdrukking en gewonden.
‘Van tevoren ben ik naar Den Haag gegaan om de fractievoorzitters daar uit te leggen hoe we tot deze beslissing waren gekomen. Dat was een les van de opening van het Holocaustmuseum, vanwege de snelheid waarmee – dit is een understatement – Haagse politici een oordeel hadden over ingewikkelde operationele beslissingen in een stad.’
Die snelle oordelen waren er meer dit jaar.
‘Haagse politici kunnen de verleiding soms niet weerstaan. Met als dieptepunt dat er live werd getwitterd over het politieoptreden tegen demonstraties die niet waren toegestaan, in de week na de gebeurtenissen rond Maccabi. Agenten waren bezig de Dam te ontruimen. Dat moet heel secuur volgens de wet: vorderen, nog een keer vorderen, mensen de gelegenheid geven om weg te lopen, en dan pas het gebruik van geweld – dat is altijd je laatste redmiddel. Agenten moeten niet onder druk worden gezet. Dat weet zij natuurlijk dondersgoed.’
U refereert aan een bericht van Yesilgöz op X: ‘En je dan afvragen waarom mensen vertrouwen in de overheid verliezen. In hemelsnaam.’ Wat vindt u erger, dit soort berichten van haar of van Geert Wilders?
‘Van de VVD. Zeker als het gaat om de voormalige minister van Justitie. De populistische moves van Wilders zijn voorspelbaar. Als wij hier een ingewikkelde beslissing nemen, zeg ik vaak ‘3, 2, 1: daar komt-ie’. Maar de VVD beschouw ik als een rechtsstatelijke partij. Ze hebben veel burgemeesters en wethouders, die weten onder welke druk beslissingen genomen moeten worden. Met haar bericht holde Yesilgöz het gezag van de driehoek uit.’
U reageerde dit jaar af en toe op uitlatingen van Haagse politici. Is dat een dilemma, omdat daarin het risico schuilt dat het ambt gepolitiseerd wordt?
‘De ideale situatie is dat anderen mij verdedigen. En dat gebeurde ook geregeld. Na de opening van het Holocaustmuseum reageerde demissionair premier Mark Rutte bijvoorbeeld op Wilders. ‘Eén ding is zeker: als het gaat om het handhaven van de openbare orde, bedrijven onze burgemeesters geen politiek’, schreef hij op X. Daarmee nam hij het op voor het lokale bestuur en ontdeed hij mijn beslissingen van de lelijke suggesties van Wilders. Dat is belangrijk.’
Best een contrast met de schoorvoetende reactie van premier Schoof op Wilders, nadat de PVV-leider op X schreef dat u wat hem betreft samen met ‘het tuig’ het land uit mocht.
‘Ja, ik merk dat de afhankelijkheid van dit kabinet van de coalitiepartijen en het dwingende geluid vanuit de PVV, evenals de permanente stress die er zal zijn over een mogelijke kabinetscrisis, leidt tot terughoudendheid.’
Wat zegt dat over de staat waarin Nederland verkeert?
‘Ik maak me zorgen. Met name over onze omgang met het recht, de mensenrechten en de rechtsstaat. In de eerste plaats omdat bewindspersonen het zelf niet zo nauw nemen met het discriminatieverbod. Opnieuw worden groepen in onze samenleving, die er al moeilijke decennia op hebben zitten, diep gekwetst.
‘Denk aan de uitspraken die zijn gedaan na 7 en 8 november. Ik weet niet wat er in de ministerraad is gezegd, maar als je op basis van vage videobeelden van jongens met donker haar concludeert dat het om moslims gaat, is dat gewoon discriminatie. Daar kan ik niets anders van maken.
‘Antisemitisme is een gruwelijke vorm van racisme, waarvoor in Nederland een grote historische schuld ligt. Maar het verwijt van antisemitisme wordt nu ook gebruikt door politici die niet terugdeinzen voor andere vormen van racisme. Mensen die vinden dat je Joden moet beschermen en Marokkanen en moslims mag vernederen. Dan heb je het niet begrepen.’
Begin dit jaar hield u de Machiavellilezing. ‘Ik heb altijd gedacht dat de open samenleving de enige en onvermijdelijke weg was’, vertelde u daar. In de lezing was u daar bezorgd over. Dat zal gedurende het jaar niet minder zijn geworden.
‘Dat klopt. Ik ben een kind van de jaren zeventig, opgevoed door ouders die een sterk vooruitgangsideaal hadden. Dat was gestoeld op de overtuiging dat we, na de Tweede Wereldoorlog, een internationale rechtsgemeenschap gingen vormen. Het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens speelde daarin een belangrijke rol. De vrouwenbeweging kwam op, de homobeweging.
‘Natuurlijk waren er hobbels, momenten waarop de beschaving die je hoopt op te bouwen terugvalt. Maar dat neemt niet weg dat ik er altijd van uit ben gegaan dat de internationale rechtsstaat en de mensenrechten dragend zouden zijn, dat de meerderheid van onze bevolking tolerant wil zijn.
‘Daar ben ik nu somberder over. Kijk naar de opkomst van autoritaire leiders in de VS en Europa. De verloedering van rechtsnormen. De afstand tot het buitenland, de haperende internationale solidariteit, waarbij ontwikkelingssamenwerking als iets decadents wordt beschouwd. Ik begin langzaam maar zeker te geloven dat de periode van zestig jaar na de Tweede Wereldoorlog eigenlijk een historische aberratie is.’
Terug naar Maccabi. Was het geen optie geweest die supporters niet naar Amsterdam te laten komen?
‘Je moet je voorstellen wat er dan was gebeurd. Als ik om politieke redenen een Israëlische ploeg had geweigerd, een ploeg die vriendschappelijke relaties met Ajax onderhoudt en niet als ‘hoogrisico’ bekendstaat.’
Had u ze niet kunnen weren vanwege de veiligheid? In december 2023 verhoogde Pieter-Jaap Aalbersberg, de Nationaal Coordinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV), het dreigingsniveau voor terrorisme naar 4, met name vanwege de oorlog in Gaza. Dan is het toch niet handig om Israëlische supporters naar Nederland te halen?
‘Er was geen enkele aanleiding om het dreigingsbeeld te gebruiken om de supporters te weren. Ik heb Aalbersberg nog gebeld met de vraag of hij naar het hele plaatje wilde kijken: de supporters, de demonstraties in de stad en de herdenking van de Kristallnacht. De NCTV zag geen extra dreiging.’
Tijdens de persconferentie na de Maccabi-rellen zei u dat u zich kon ‘voorstellen dat het mensen doet denken aan een pogrom’. Hoe kwam die formulering tot stand?
‘Ik vond de omschrijving dat het een pogrom was te ver gaan. Ook die ochtend al. Maar het woord werd aan alle kanten gebruikt. De voormalige Israëlische premier Bennett begon ermee, er was een speciale gezant die het gebruikte, en het klonk ook vanuit Amerika. Ik kreeg ook veel Joodse Amsterdammers aan de telefoon – jong en oud – bij wie trauma’s bovenkwamen.
‘Dus toen heb ik gezegd dat ik me kon voorstellen dat de gebeurtenissen de herinnering aan pogroms terugbrengen. Daarmee heb ik recht willen doen aan hoe mensen zich voelden, zonder de gebeurtenissen ook daadwerkelijk als pogrom te kwalificeren, want daarvoor vond ik het te vroeg. Maar je merkt dat in het rumoer die nuance volledig verdwijnt.’
Hoe kijkt u verder terug op die persconferentie?
‘Met gemengde gevoelens. We deden die persconferentie op basis van onvolledige informatie. Dus ik zat daar met ongemak. En een gigantisch verantwoordelijkheidsgevoel, omdat ik weet hoeveel angst en verdriet er was in de Joodse gemeenschap.
‘Ik had gewild dat we een completer beeld hadden gehad. Wij zijn bijvoorbeeld direct gaan kijken of de relschoppers ook op zoek gingen naar Joodse Amsterdammers. Bezochten ze joodse instellingen? Trokken ze naar Buitenveldert, waar een grote Joodse gemeenschap is? Ik hoorde ’s nachts al dat daarvan geen sprake was, maar ik kon dat op de persconferentie nog niet naar buiten brengen, want er hoeft dan maar één incident te zijn bij een joodse instelling, en de hele discussie spitst zich daarop toe.’
Correspondent Step Vaessen van Al-Jazeera stelde als een van de weinigen een vraag over het gedrag van de Maccabi-supporters. U reageerde daar fel op.
‘Ik heb erkend dat er incidenten aan het geweld voorafgingen. Maar ik heb ook gezegd dat dat geen excuus is voor wat er die nacht gebeurd is. Iedereen had toen de vergelijking met de Holocaust al gemaakt. Het was niet het juiste moment om het geweld van die nacht in een oorzaak-gevolgredenering te plaatsen. We kregen ook pas later een compleet beeld. Pas na de persconferentie zag ik het filmpje van Bender, die jonge verslaggever die de Maccabi-supporters had gefilmd. Toen begon ik me af te vragen waar ik nu helemaal deel van had uitgemaakt.’
Is onmacht over de situatie in Gaza, en hoe weinig aandacht het kabinet daarvoor heeft omdat het vierkant achter Israël staat, een verklaring voor de aanvallen op Maccabi-fans?
‘Wat ik in algemene zin kan zeggen, is dat we in de stad een groep jongens hebben met weinig perspectief. Die door de instituties, of dat nou scholen of hulpinstanties zijn, vaak met onverschilligheid zijn behandeld. De georganiseerde drugshandel heeft daarentegen wel aandacht voor ze, soms zien ze dat als enige carrièrepad.
‘Ik denk dat voor veel van deze jongeren geldt dat ze een intuïtieve solidariteit voelen met de Palestijnen, ongeacht hun geloof of afkomst. Dat ze zich herkennen in het niet gehoord worden, in het genegeerd worden. Dat kan inderdaad leiden tot woede – al wil ik nogmaals benadrukken dat het geen enkel excuus is voor het gebruik van geweld.
‘Sowieso vind ik dat er in Den Haag te weinig aandacht is voor het generatieconflict dat zich openbaart rond Israël-Palestina. Mijn generatie, het establishment, baseert zich voor nieuws over deze oorlog in sterke mate op traditionele media. Jonge mensen – ik zie het ook bij mijn eigen kinderen – krijgen op sociale media continu de meest gruwelijke beelden uit Gaza voorgeschoteld. Die lopen rond met een diep gevoel van gekrenktheid. Zij hebben het gevoel dat het niemand iets kan schelen, dat de dood van de één belangrijker is dan de dood van de ander. Daar zou Den Haag zich veel bewuster van moeten zijn.’
Wat dacht u eigenlijk, toen u die nacht hoorde dat Netanyahu vliegtuigen wilde sturen?
‘Op zo’n moment vind ik daar niets van. We zitten dan helemaal in de operatie, zijn alleen maar aan het nadenken over de volgende stap. Wat moeten we doen? Is er voldoende politie? Enzovoorts.’
En hoe kijkt u nu terug op het Israëlische optreden?
‘Dat is echt niet aan mij om daarover te oordelen. Met één uitzondering. Bij Nieuwsuur ben ik teruggekomen op het woord pogrom. Waarbij ik het niet heb teruggetrokken, maar opnieuw heb uitgelegd hoe ik het wel had bedoeld. En ik heb daar expliciet gezegd dat ik niet wilde dat het werd gebruikt als propaganda of om moslims te discrimineren.
‘En toen verscheen er een tweet van de minister van Buitenlandse Zaken van Israël, die mij recenseerde op een niet zo fraaie manier. Hij vond mijn woorden ‘utterly unacceptable’ en noemde het een ‘cover-up’, alsof ik alleen fouten wilde maskeren. Dat vond ik schandalig. Moet je je voorstellen dat de Turkse president Erdogan op deze manier de burgemeester van Parijs recenseert. Dat kan echt niet. En ik vind ook dat de Nederlandse regering daarop had moeten reageren.’
Iets anders: denkt u weleens aan een terugkeer naar Den Haag?
Direct: ‘Nee!’ Dan lachend: ‘Die kwam echt uit mijn tenen, hè?’ En tegen haar woordvoerder: ‘Jij had gezegd: laat dit nou even in het midden.’
Kiezers ter linkerzijde hopen er wel op.
Lacht weer. ‘Dat is alleen omdat ik er nu niet zit. Het is zo weer voorbij als ik er wel zit, daar maak ik me geen illusies over. Ik heb elf jaar in de Tweede Kamer gezeten, en ben daarna bewust uit de politiek gestapt. De aanvaarding van het burgemeesterschap was geen terugkeer naar de politiek, het is juist een verdere stap in de richting van onafhankelijkheid. Dus ik heb geen enkele behoefte mij weer politiek te binden, en dat staat nog los van de huidige atmosfeer in de Tweede Kamer. Ik ben 58, ik heb net met veel liefde mijn tweede termijn als burgemeester aanvaard. Dit is wat het is.’
Heeft dit roerige jaar u veranderd?
‘Nee, dat denk ik niet. Ik leed al nooit aan een gebrek aan eigenzinnigheid en dat is niet minder geworden. Het belang dat ik dien is veel groter dan ikzelf, het belang om de democratische en rechtsstatelijke instituties te verdedigen en overeind te houden. Dat is het afgelopen jaar niet minder urgent geworden. Misschien is mijn motivatie dus wel groter geworden om te blijven doen wat ik doe.’
Geen opmerkingen:
Een reactie posten
Opmerking: Alleen leden van deze blog kunnen een reactie posten.