Niet alleen JA21 liet het CPB andere cijfers doorrekenen dan die uit de verkiezingsprogramma’s

Keuzes in Kaart Bij verschillende partijen blijkt er licht te zitten tussen hun verkiezingsbeloftes en wat ze het Centraal Planbureau lieten doorrekenen, blijkt uit onderzoek van NRC.

• Gepubliceerd op15 oktober 2025 

FOTO REMKO DE WAAL/ANP

Het was een ongemakkelijk gesprek dat lijsttrekker Joost Eerdmans dinsdagavond bij Nieuwsuur moest voeren. Diverse beloftes in het verkiezingsprogramma van JA21 bleken helemaal niet, slechts deels of totaal anders terug te komen in de vrijdag gepresenteerde doorrekeningen van het Centraal Planbureau (CPB).

Eerdmans kon niet ontkennen dat JA21 in zijn verkiezingsprogramma belooft de belasting op vliegtickets terug te draaien, terwijl die in de CPB-doorrekening van de JA21-plannen grotendeels in stand blijft. Ook klopte het tarief van de winstbelasting voor ondernemers – 20 procent in het verkiezingsprogramma – niet met wat JA21 bij het CPB indiende: 22 procent. Dat maakt miljarden euro’s verschil aan belastinginkomsten. En in plaats van de publieke omroep terug te brengen tot twee kanalen (verkiezingsprogramma) schaft Eerdmans in de doorrekening de hele NPO af.

Eerdmans, die nu in zijn eentje in de Kamer zit en anders dan grotere fracties weinig technische ondersteuning heeft bij het concreet maken van zijn verkiezingsbeloften, deed de verschillen af als onbelangrijk. Volgens hem zijn er twee werkelijkheden: het verkiezingsprogramma en de doorrekening, „een project apart”. Kiezers kunnen dat prima uit elkaar houden, meent Eerdmans, die eerder al tegen NRC zei dat kiezers helemaal niet geïnteresseerd zijn in feitjes.

Of dat zo is, moet op 29 oktober blijken. Maar wat die twee werkelijkheden betreft, heeft Eerdmans een punt. Tussen hoogdravende politieke idealen en budgettair kloppend beleid staan vele praktische bezwaren. Ook bij andere partijen zit licht tussen het verkiezingsprogramma en de CPB-doorrekening, blijkt uit onderzoek van NRC. Vooral in de zorg blijken de verschillen tussen de teksten en de tabellen gigantisch.

Zo hebben veel partijen zich voorgenomen de halvering van het eigen risico in de zorg (een PVV-wens) terug te draaien. Bij ongewijzigd beleid daalt dat eigen risico van 385 euro nu naar 165 euro. Alleen GroenLinks-PvdA en BBB laten het gehalveerde eigen risico intact. De andere partijen zeggen die te zullen terugdraaien. Dat gebeurt dan ook massaal in de doorrekening. Maar wat bij drie ervan níét in de verkiezingsprogramma’s staat, is dat ze het eigen risico zelfs verhogen tot 440 euro. Dat geldt voor CDA, JA21 en Volt. „We draaien de verlaging van het eigen risico terug, want die maakt de premie alleen maar duurder”, schrijft het CDA in zijn programma. JA21: „We maken de verlaging van het eigen risico ongedaan.” Volt: „Het eigen risico blijft bestaan.” Over verhoging geen woord.

Alleen de VVD meldt openlijk in het verkiezingsprogramma te „bekijken” of verhoging van het eigen risico nodig is – en liet het CPB daar vervolgens mee rekenen. Ook bij de VVD stijgt het eigen risico naar 440 euro.

Programma’s te vaag voor CPB

Dat partijen de vrijheid hebben in hun programma het één te zeggen en in de doorrekening het ander, komt door werkwijze van het Planbureau. Anders dan wat vrij algemeen wordt aangenomen, is de doorrekening die het CPB presenteert in Keuzes in Kaart geen directe vertaling van het verkiezingsprogramma. De vaak wollige taal in zulke programma’s leent zich uitermate slecht voor concrete becijferingen. Daarom leest het CPB de verkiezingsprogramma’s niet door, maar moeten partijen hun plannen in concrete formuleringen voor doorrekening aanleveren. Het is aan de partijen zelf hun verkiezingsbeloften om te zetten in concrete beleidsmaatregelen. Niemand controleert de verschillen tussen programmateksten en de tabellen voor de rekenmeesters.

Als het CPB eenmaal met de aangeleverde voorstellen aan de slag gaat, kunnen plan en berekening nog verder uit elkaar gaan lopen. Allereerst hanteert het Planbureau – wegens de omvang van de doorrekening – een ondergrens: beleidsmaatregelen die minder kosten of opleveren dan 200 miljoen euro structureel, worden niet doorgerekend. Wie bijvoorbeeld zoekt naar de door GroenLinks-PvdA beloofde aanpak van belastingontwijking, vindt daar niets van terug in de doorrekening omdat de opbrengst onder die grenswaarde blijft. Dat kan voor een partij frustrerend zijn; zo blijven je goede bedoelingen onderbelicht.

Ook als wel wordt doorgerekend, kunnen aanzienlijke verschillen opduiken tussen politieke wens en feitelijke uitkomst. Als een partij bij het Planbureau ontdekt dat een plan niet werkt, kan het CPB adviseren over maatregelen die wel het beoogde effect hebben.

Een in het oog springend voorbeeld daarvan betreft de zorgparagraaf in de doorrekening. Bij liefst zes partijen staat de post „Benchmarking verpleeghuizen i.c.m. structureel constante kwaliteitsnorm”, constateerde gezondheidseconoom en oud-CPB’er Marcel Canoy in een column in Medisch Contact. In de kern gaat het om een manier om verpleeghuizen met elkaar te vergelijken en te leren van de meest efficiënte bedrijfsvoering. Dat zou goedkopere verpleegzorg opleveren. In hun verkiezingsprogramma’s reppen VVD, D66, ChristenUnie, SGP, Volt en JA21 met geen woord over deze bezuiniging, en toch staat die in de verschillende doorrekeningen voor bedragen die qua opbrengst variëren van vele honderden miljoenen tot zelfs 5 miljard euro in 2060.

Volgens Canoy hebben de partijen hier een lijstje bezuinigingsvoorstellen en opbrengsten ervan gebruikt dat ambtenaren van Financiën altijd aanleveren. Volgens hem gaat het hier om een bezuiniging die slechts op papier bestaat, omdat een onderlinge vergelijking van verpleeghuizen geen geld zou opleveren. Toch kent het CPB er grote waarde aan toe. Dan wordt keuze ervoor verleidelijk voor partijen die nog miljarden zoeken om hun defensie-uitgaven te betalen.

En dan is er de variant van het ene zeggen en het andere doen. Om de terugkeer van verzorgingshuizen te realiseren, een wens van de coalitie van PVV, VVD, NSC en BBB, zette het kabinet-Schoof 600 miljoen euro opzij. Zonder er in hun programma’s één woord aan vuil te maken, draaien VVD, CDA, D66 en JA21 die investering terug. „Terugdraaien envelop ouderenzorg”, heet dat eufemistisch. Demissionair staatssecretaris Nicki Pouw-Verweij (BBB, langdurige zorg) schrok zich rot toen ze er kennis van nam, zei ze tegen NRC.

‘Normerend en niet financieel’

In het verkiezingsprogramma van de VVD staan nog twee opmerkelijke zaken die niet terugkeren in de doorrekening. Zowel het afschaffen van de Wet betaalbare huur, een omstreden huurwet van oud-woonminister Hugo de Jonge (CDA), als het stimuleren van speciale hypotheken voor starters, staan niet in de doorrekeningen.

Beide maatregelen kunnen in potentie de huizenprijzen, huren en nieuwbouw van woningen beïnvloeden. Hoe groot die invloed is, valt niet uit de CPB-doorberekening te halen: de VVD liet de maatregelen niet doorrekenen bij het CPB. In de uiteindelijke doorrekening dalen de huren bij de partij met slechts 0,1 procentpunt ten opzichte van het zogenoemde basispad en blijft de verwachte huizenprijsstijging gelijk.

De VVD diende het afschaffen van de Wet betaalbare huur niet in bij het CPB omdat het volgens de partij „geen financiële, maar een normerende maatregel” is. Daar kent het CPB geen waarde aan toe. De startershypotheek is volgens de VVD „een afspraak tussen een geldverstrekker en iemand die leent”, waar op rijksbegrotingsniveau niet veel aan valt te berekenen. Sowieso, benadrukt de VVD, vallen kleine maatregelen onder de 200 miljoen buiten de doorrekening.

Dat mag zo zijn, de maatregelen kunnen wel degelijk gevolgen hebben. Ter vergelijking: JA21 koos ervoor om de invoering van tijdelijke huurcontracten voor particulieren wél te laten doorrekenen. En hoewel het CPB ziet dat de impact te klein is om mee te nemen in de begroting, is die maatregel wel relevant voor de ontwikkeling van de huurprijzen bij de partij van Eerdmans.

Starters meer financiële slagkracht geven, zoals de VVD wil, kan de huizenprijzen verder opdrijven. En het terugdraaien van de Wet betaalbare huur kan leiden tot hogere huren in de particuliere sector en terugkeer van particuliere verhuurders op de huurmarkt.

Onder de streep: de verschillen tussen de verkiezingsbeloften en de doorrekeningen zijn in sommige gevallen substantieel. Soms door een bewust keuze van een partij, om de pijn van het voorgestelde beleid wat weg te moffelen. Soms als gevolg van de modellenwerkelijkheid van het CPB versus de politieke idealen van een partij. Voor de kiezer wordt het er misschien niet duidelijker op.

https://www.nrc.nl/nieuws/2025/10/15/niet-alleen-ja21-liet-het-cpb-andere-cijfers-doorrekenen-dan-die-uit-de-verkiezingsprogrammas-a4909565