DE GROENE
AMSTERDAMMER
Data & Debat De kunstmatig ontworpen werkelijkheid van de PVV
Het land van de hoogblonde gezinnetjes
Teleurgesteld door het gebrek aan echt migrantengeweld fabriceren PVV’ers met behulp van AI dan maar hun eigen hordes allochtone bloedhonden. Uit onderzoek blijkt: die ophitsende beelden komen uit Wilders’ fractie zelf.
Op de Facebookpagina van de PVV Noord-Brabant verschijnt in het voorjaar van 2023 een vreemd beeld: vervormde gezichtsloze mensen op een tractor, met uitgestrekte armen die overgaan in de vlaggenstok van een Nederlandse vlag, met handen zonder vingers. ‘Geniet van de lente’, staat erbij. Het is het eerste pvv-campagnebeeld dat met behulp van kunstmatige intelligentie werd gemaakt. Er volgen nog wat onschuldige berichten, een griezelig Hollands landschap: ‘Fijn weekend gewenst.’
De achterban heeft de smaak te pakken. Die zomer duiken op andere Facebookpagina’s AI-afbeeldingen op met pvv-boodschappen. Niet op de officiële pagina van de partij, maar op pagina’s met namen als ‘Nederland is van ons’, met zeventigduizend volgers, waarin vaak steun wordt uitgesproken voor Geert Wilders en de pvv.
Tegen het einde van augustus, vlak voor de verkiezingscampagne voor de Tweede Kamer, komt het posten in een stroomversnelling. De luchtige toon verdwijnt en in plaats daarvan verschijnen racistische beelden.
We zien angstaanjagende criminelen (van kleur) naast nieuwsberichten over asielzoekers. En die beelden worden steeds radicaler. Asielzoekers worden met behulp van AI verbeeld als woedende hordes. Er zijn campagneposters in propagandastijl, met ingebakken hondenfluitjes: Arabische stereotypen met overdreven haakneuzen, bijvoorbeeld. Ook wordt steeds duidelijker welk publiek wordt aangesproken – tientallen variaties op een blond persoon met de tekstballon ‘ik weet zeker dat ik pvv stem’. Bij een AI-afbeelding van een wit gezin staat de tekst ‘Wij willen geen minderheid in eigen land worden’.
Een maand voor de Tweede Kamerverkiezingen bereikt de stroom van AI-afbeeldingen een hoogtepunt. Meer dan honderd verschijnen er op verschillende pvv-fanpagina’s. Een Hollands dorpsplein vol mannen in traditioneel islamitisch gewaad, begeleid door de tekst ‘Stop de islamisering van Nederland’, verzamelt meer dan duizend likes. Een andere afbeelding toont een witte soldaat in een bus, omringd door mensen van kleur die hem uitlachen – 663 likes. Of een blauwogig kind met de oproep: ‘Stem voor mijn toekomst’ – 889 likes.
Zo gaat het nog een jaar door. Steeds als er een politiek belangrijk moment op komst is, leven de Facebookpagina’s op. ‘Nederland is van ons’ en ‘Ik stem op Geert Wilders & de pvv’ delen na een rustige periode in aanloop naar de Europese verkiezingen van dit voorjaar opnieuw AI-plaatjes, vooral van stromen asielzoekers. Ook Geert Wilders zelf deelt dan zijn eerste AI-afbeelding, op 2 juni: ‘De zon gaat weer schijnen in Nederland’, vormt het bijschrift bij een hoogblond gezin.
Deze Facebookpagina’s staan niet op zichzelf. In samenwerking met Data School (Universiteit Utrecht) deed De Groene Amsterdammer onderzoek naar een netwerk van ten minste zes Facebookpagina’s die sinds de laatste verkiezingen systematisch AI-beelden verspreiden. Die pagina’s zijn aan elkaar gelieerd en spreken zich expliciet uit voor de pvv. Ook onderzochten we de Facebookpagina van Geert Wilders en die van de PVV Noord-Brabant.
Omdat Facebook zelden aangeeft of een afbeelding mede door AI is gemaakt, analyseerden we alle afbeeldingen op deze pagina’s met behulp van herkenningssoftware van Sightengine. Alle afbeeldingen die als AI-gegenereerd werden aangemerkt, controleerden we vervolgens zelf.
In totaal identificeerden we daarmee op die pagina’s 672 politieke berichten die met kunstmatige intelligentie zijn gemaakt. Sommige plaatjes werden op verschillende pagina’s gedeeld. Uiteindelijk gaat het om 282 unieke beelden. Dat zijn bijvoorbeeld afbeeldingen van hoogblonde pvv-stemmers, AI-versies van (een wel erg gespierde) Wilders, utopische visies van Nederland en vooral nepafbeeldingen van migranten en asielzoekers. Zij worden met behulp van AI afgebeeld als bloeddorstige honden, of als een woedende menigte die de Nederlandse straten terroriseert.
De meeste vonden we op de twee grootste pvv-fanpagina’s. ‘Ik stem op Geert Wilders & de pvv’, met ruim vijftigduizend volgers, deelde 224 AI-afbeeldingen. ‘Nederland is van ons’, met 77.000 volgers, deelde er 191. De afbeeldingen op alle zes pagina’s komen overeen in stijl en toon, vaak worden ze met dezelfde beschrijvingen op meerdere pagina’s gedeeld, en ze verwijzen naar dezelfde Telegramgroep. Vanaf dag één betrokken: pvv-Kamerlid Maikel Boon.
Geert Wilders deelde zelf drie AI-plaatjes. En ook op de officiële pagina van de PVV Noord-Brabant, met tienduizend volgers, vonden we veertig AI-afbeeldingen – vooral van gefantaseerde pvv-stemmers, maar ook nepfoto’s van asielzoekers naast echte krantenberichten over asielzoekerscentra. Kort nadat het kabinet-Schoof begin juli het bordes betreedt, bereikt het aantal plaaatjes over asielzoekers en migranten een hoogtepunt. De laatste maanden is ongeveer een op de drie berichten op ‘Nederland is van ons’ en ‘Ik stem op Geert Wilders & de pvv’ met AI gemaakt.
Nederlandse nep-afbeeldingen, racistische karikaturen gecombineerd met Hollandse plaatjes als waren ze afkomstig uit een schilderij van Hendrick Avercamp, blijken de eerste voorzichtige tekenen van een Europa-brede trend. De campagne voor de Europese verkiezingen was het startschot voor de uitrol van AI-gegenereerde politieke plaatjes. Die werden volgens onderzoek van onder meer AI Watch met name ingezet door extreem-rechtse Europese partijen en activisten. Vooral plaatjes die angst aanwakkeren voor migratie zijn populair in Frankrijk, Duitsland en Italië. Inmiddels heeft de raad van toezicht van Meta een onderzoek ingesteld naar met AI gemaakte anti-immigratiecontent op Facebook.
‘Laat me raden, het is een rechtse partij. Misschien extreem-rechts?’ De Italiaan Salvatore Romano, hoofd onderzoek bij de non-profitorganisatie AI Forensics, heeft de Nederlandse Facebookpagina’s bekeken, tijdens een videoverbinding legt hij die naast zijn eigen onderzoek. Onmiskenbaar AI, zegt hij. Zijn team bestudeerde de Europese en de Franse verkiezingen op het gebruik van kunstmatige intelligente en werkte nauw samen met internationale partners die naar Italië en Duitsland keken.
Romano heeft het over de partij van Matteo Salvini in Italië, de AfD in Duitsland en de partij van Marine Le Pen, Rassemblement National, in Frankrijk. ‘En dan zijn er ook soortgelijke gevallen in andere landen, zoals in het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. Maar wat we in ieder geval tijdens de Europese verkiezingen zagen is dat ze allemaal met deze nieuwe strategie kwamen, die we ook op een hoger niveau zagen in de campagne van Trump. Bij hem was de kwaliteit van de afbeeldingen nog veel hoger, hij ging zelfs over op AI-video.’
Extreem-rechtse partijen gebruiken generatieve AI systematisch om content rechtstreeks in hun campagnestrategie te verwerken, zegt Romano. ‘Het is geen willekeur, maar een top-down beslissing om dit type technologie consistent in de campagnes te gebruiken.’ Ook de onderwerpkeuze was vergelijkbaar, met op nummer één bij alle partijen: migratie.
‘Dat is zorgwekkend om verschillende redenen. De sensationele representatie van migranten en de islam is een thema van extremistische partijen. Die toestroom van migranten naar Europa kan tot op zekere hoogte ondersteund worden met cijfers, en de bewering van een “invasie” brengen ze al langer. Maar in plaats van met de cijfers te komen besluiten ze te faken met fotorealistische afbeeldingen die het extreem-rechtse perspectief op migratie laten zien, zoals dat alle migranten gewelddadig zijn, of überhaupt allemaal islamitisch.’
Inderdaad scoren de anti-migratieposts op de pvv-Facebookpagina’s het allerbeste, blijkt onze analyse. Beter dan posts die niet met AI zijn gemaakt, en zelfs beter dan posts met Geert Wilders erin. Die krijgen niet alleen de meeste likes, maar er wordt ook woedend op gereageerd. Onder een nepplaatje van een plein vol mannen in kandora, traditioneel islamitisch gewaad, regent het agressieve reacties: ‘Moet je die smerige troep zien!’, ‘Rot op naar je woestijn!’
Het meest problematisch zijn dan ook niet de cartooneske campagneposters, vindt Romano: zulke beelden kun je immers ook met andere middelen produceren, en het is duidelijk dat die niet ‘echt’ zijn. ‘Ik maak me grotere zorgen om de fotorealistische afbeeldingen, en binnenkort ook video’s, omdat die niet als kunstmatig worden herkend door de gemiddelde stemmer. Die drinkt zulke beelden op als water.’
Dat de plaatjes van de pvv overeenkomen met die van andere uiterst rechtse Europese partijen ziet ook politicoloog Léonie de Jonge, die hierin gespecialiseerd is. ‘Er is een patroon van invalshoeken, het gebruik van onlinekanalen en de verschillende functies waarvoor AI wordt ingezet: het creëren van een collectieve identiteit, de visuele representatie van het volk, of van wie Wilders bedoelt als hij zegt “het volk”. Thematisch zijn de beelden weinig verrassend. Plaatjes van het nieuwe Nederland zoals dat er onder pvv-bewind uit zou zien zijn ideologisch zuiver radicaal rechts: een strikt georganiseerde autoritaire samenleving, nativistische symbolen van een homogene bevolkingsgroep, racisme en exclusie, heteronormatieve stereotypen zoals mannen met bier.’ Soms wappert op elk huis een pvv-vlag, soms wordt het land zienderogen heropgebouwd door boeren en arbeiders.
Esthetisch doen de gegenereerde campagnebeelden met bijvoorbeeld de tekst ‘Nederland heeft jou nodig!’ De Jonge denken aan propagandaposters van begin vorige eeuw, waar destijds kunstenaars voor werden ingezet. ‘Die posters zijn nu van de straat naar online gegaan. En met beeld kun je veel explicieter zijn dan in een X-tekst. Als je die oude prenten bekijkt, komt de boodschap in één keer binnen. Communicatie is sindsdien een ander vak geworden – campagneposters op straat zijn tegenwoordig heel saai, met alleen de naam van de partij of de leider erop. De komst van AI verandert de maatschappij enorm. Het is een revival van de beeldcommunicatie.’
Beeld spreekt aan en roept emotie op, zegt De Jonge. Mede daarom is AI voor Wilders interessant. ‘Hij gebruikt het voor mobilisatie en om nieuwe stemmers te werven, en zoiets trekt aandacht. Van radicaal-rechts weten we dat die al van meet af aan goed zijn geweest in het gebruik van online kanalen. De meme-cultuur en radicaal rechts sluiten heel goed bij elkaar aan. Wat er bij de pvv bijkomt: het is een armlastige partij, met weinig campagnebudget. Wilders maakt altijd al gebruik van online mogelijkheden waarmee hij verontwaardiging oproept. In 2017 fotoshopte hij een Rotterdamse tram met daarop de reclametekst “Stop Islam”.
Wat er op de schijnbaar organisch ontstane Facebookpagina’s gebeurt, komt overeen met het gedrag van de partij. Worden die dan ook door pvv-politici beheerd? Uit ons onderzoek blijkt dat hoogstwaarschijnlijk één pvv-Kamerlid achter deze groepen zit. De pagina ‘Nederland is van ons’ werd op 11 juli 2015 opgericht, het is niet officieel te achterhalen door wie. Bij oprichting heette die groep nog ‘Wij willen een EU referendum’, vanwege het referendum dat de opiniesite GeenStijl met GeenPeil wilde rondom het associatieverdrag tussen de Europese Unie en Oekraïne.
Op de dag van oprichting deelt een kersvers Statenlid van de pvv in Noord-Brabant een link naar die pagina op Facebook. Deze Maikel Boon, een oud-militair uit Bergen op Zoom die onder pseudoniem ook fanatiek berichten achterlaat op de website van GeenStijl, schrijft bij zijn Facebook-link: ‘Wij willen een EU referendum!’
Als de naam van de pagina in augustus verandert naar ‘GeenPeil een EU referendum voor Nederland’, deelt Maikel Boon een dag later een link naar de Facebookpagina, waarbij hij zijn betrokkenheid expliciet kenbaar maakt: ‘Doe mee en volg ook onze Facebookpagina’, schrijft hij bij het bericht. Hoewel met ‘ons’ wordt gesuggereerd dat er een groter team achter de Facebookpagina zit, lijkt het vooral Maikel Boon te zijn die de berichten plaatst.
Het jonge Statenlid speelt op dat moment een actieve rol in het EU-referendum. In april 2016 organiseert hij in Bergen op Zoom een debatavond over het Oekraïne-referendum, met sprekers als Sid Lukkassen, Lucas Hartong en Joost Niemöller. Hij zet zich op meerdere onlinekanalen ook in voor de pvv, soms anoniem en soms onder eigen naam. Hij tweet zeer regelmatig over GeenPeil en het Oekraïne-referendum. Onder pseudoniem plaatst hij door de jaren heen schijnbaar honderden comments op GeenStijl, vooral reclameboodschappen voor de pvv. Wanneer hij boos reageert op de berichtgeving over Wilders, wordt hij verbannen van de website.
Ook op Facebook komt Boon niet onder de moderatie uit. In 2021 wordt zijn persoonlijke account voor dertig dagen door het platform geblokkeerd vanwege het plaatsen van een comment met ‘#MinderMinderMinder’. Opvallend: op alle zes pvv-fanpagina’s die De Groene Amsterdammer voor dit onderzoek analyseerde blijft het in die periode ook stil, terwijl op de grote pagina’s ‘Nederland is van ons’ en ‘Ik stem Geert Wilders & de pvv’ gemiddeld drie keer per dag iets wordt geplaatst. Direct wanneer de dertig dagen voorbij zijn, verschijnen daar weer berichten.
Andere redenen om aan te nemen dat Boon achter deze pagina’s zit: ‘Nederland is van ons’ schrijft opvallend veel over veteranen, zoals Maikel Boon. Diezelfde pagina werft actief voor de pvv-afdeling van Noord-Brabant, waar Boon toen Statenlid was. In oktober 2020 deelde de pagina zelfs een Tikkie met het rekeningnummer van Stichting Noord-Brabant PVV. En wanneer de screenshots van het account ‘Nederland is van ons’ van light-mode naar dark-mode veranderen, gebeurt dat in dezelfde periode als de screenshots die Maikel Boon op Twitter deelt.
Niet alleen de pvv krijgt een steuntje in de rug op deze pagina’s, ook Maikel Boon zelf, verrassend veel voor een lokale politicus. Wanneer hij op plek 24 van de pvv-lijst voor de Tweede Kamer belandt, wordt dat aangekondigd in een interview met Maikel Boon op de website Defensie Platform. Dat bericht wordt op Twitter alleen gedeeld door Defensie Platform en Maikel Boon, maar op Facebook wordt het uitgelicht door de zes geanalyseerde pvv-pagina’s en de PVV Noord-Brabant. Verder besteedt niemand er aandacht aan.
Boon houdt zich als verkozen Kamerlid al bezig met toonaangevende dossiers voor de pvv – islam, integratie en antisemitisme. De motie waarmee ‘from the river to the sea’ als oproep tot geweld werd beschouwd en dus niet meer mag worden gebruikt in de Tweede Kamer, kwam van zijn hand. In een gefotoshopt plaatje van pvv’ers afgebeeld als het Nederlands elftal neemt Boon de positie van rechtsback in. Het wordt gedeeld in een van de Facebookgroepen, en later door Wilders zelf. Wilders is de spits.
Enkele uren nadat De Groene Amsterdammer Maikel Boon voor een reactie op deze bevindingen benaderde, gingen vijf van de zes pagina’s offline. Bij de zesde, AZC Alert, werden alle plaatjes die wij als AI aanmerkten verwijderd.
Het is een ongekend beeld; ik heb nog niet eerder een partijaffiche gezien waarin een bevolkingsgroep zo wordt neergezet,’ zegt Carla Hoetink, sinds deze maand directeur van DNPP, het Groningse expertisecentrum op het terrein van politieke partijen en democratie. ‘Er zit expliciet racisme in, de migrant is het gevaar dat de samenleving bedreigt. Volgens mij is dit een noviteit.’
Tegelijkertijd ziet Hoetink wel een historische parallel met de manier waarop politieke partijen in het verleden krachtige, ideologisch gekleurde beelden inzetten. ‘Op campagneposters uit de jaren tussen de twee wereldoorlogen werd ‘de vijand’ ook heel expliciet neergezet: de Russen, de communisten, of juist de Kapitalist of de Fascist. De een onder de voet gehouden, de ander in het hellevuur – vaak heel kunstig getekend, door bekende kunstenaars. Ook na de Tweede Wereldoorlog zag je nog partijen met duistere beelden waarschuwen voor het rode gevaar. Maar racisme was taboe. En sinds de jaren 70 heb ik ook zoiets niet meer gezien’.
Hoetink sluit niet uit dat die historische verwijzing bewust is. ‘Die heeft twee kanten. Aan de ene kant spreekt er nostalgie uit, naar een geïdealiseerd Nederland voor de Nederlanders met een witte huid, blond haar en lichte ogen. En dan is er het besef dat dit verwijst naar nazistische symboliek. Hoe vaker je gestigmatiseerd wordt als nazi, hoe sterker de tegenreactie.’
Wat met elk AI-plaatje scherper wordt neerzet is een cultuuroorlog, een identiteitsstrijd, zegt Hoetink. De vraag of het delen van expliciet racistische, kunstmatig gegenereerde plaatjes en het onderhouden van verschillende anonieme Facebook-pagina’s gepast gedrag is voor een Tweede Kamerlid, gaat volgens haar dan ook niet over juridische toelaatbaarheid. Ze verwijst naar een nieuwe gedragscode voor Kamerleden uit 2021, waarin wordt ingegaan op de maatschappelijke voorbeeldfunctie van eenieder die op het pluche plaatsneemt. ‘We moeten het niet over regels hebben, maar over moraliteit.’
Kamervoorzitter Martin Bosma (pvv), de landelijke pvv-fractie, de fractie in Noord-Brabant, en pvv-Kamerlid Maikel Boon zijn benaderd voor dit artikel, maar geen van hen heeft gereageerd.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten
Opmerking: Alleen leden van deze blog kunnen een reactie posten.