De teloorgang van de wetenschap

Ivan Wolffers schrijft voor Joop dagelijks over gezondheid en wetenschap: dit is zijn afscheidsrede als docent voor de Universiteit van Amsterdam

Toen ik in 1975 afstudeerde bestond er voor mij één geneeskunde en dat was de wetenschappelijke geneeskunde. Omdat ik verbaasd was over hoe weinig we eigenlijk wisten en hoeveel we pretendeerden, besloot ik mijn leven te wijden aan het delen van die wetenschappelijke kennis. In de bijna veertig jaar dat ik over de wetenschappelijke geneeskunde schrijf is er veel veranderd. Met name de enorme belangenverstrengeling in geneeskundig onderzoek heeft er een stempel op gedrukt.

Een paar recente titels maken duidelijk dat het niet veranderd is, maar slechts erger geworden. Sheldon Krimsky, Science in the Private Interest: Has the Lure of Profits Corrupted Biomedical Science? Ben Goldacre, Big Pharma. How Drug Companies mislead doctors and harm patients. Peter Goetzsche, Deadly Medicines and Organised Crime – How big pharma has corrupted healthcare. Zelfs 'Big Pharma' geeft toe dat er een probleem is en besteedt veel energie en middelen aan verbetering van het corporate image, maar hopelijk niet uitsluitend aan het imago.

Effecten in het luchtledige
Belangenverstrengeling heeft geleid tot eenzijdig onderzoek, focus op producten en het negeren van preventie. We weten meer over statinen en hoe ze ons cholesterol doen dalen dan over effecten van leefstijlinterventies. Omdat het om enkelvoudige relaties gaat tussen producten en eindpunten van onderzoek, waarin zieken, kinderen en ouderen vaak worden buitengesloten, wordt het soms bijna onderzoek naar effecten in het luchtledige.

Er is onvoldoende onderzoek over effecten van geneesmiddelen in de echte wereld bij gebruikers van medicijnen. Omdat voor de financiers ongunstige uitkomsten van onderzoek te vaak niet worden gepubliceerd blijven vooral ongunstige effecten buiten beeld. De voorraad onderzoeken waar we ons dus op baseren helt over naar één kant met vooral heel veel materiaal over voordelen, minder over nadelen van interventies via medicijnen en negeert andere mogelijkheden (met name preventie).

Publicatiedwang
Tegelijkertijd met de normalisering van de belangenverstrengeling ontwikkelden de universiteiten zich tot leveranciers van kennis voor wie maar wil. McScience, wetenschap met snelle productie van kennis, die zich beweegt van de klassieke rationele wetenschap naar de toegepaste interventieonderzoeken. Dat gaat gepaard met grote publicatiedwang. We zien met regelmaat tot welke excessen dat leidt: fraude in de wetenschap en terugtrekken van publicaties.

Voor onderzoekers is het ook essentieel de media te bereiken. Als je de krant niet haalt, besta je niet en bereik je Nieuwsuur dan ben je toponderzoeker. Spindokters van universiteit of onderzoeksponsor doen hun best om grote verwachtingen te creëren op basis van magere uitkomsten. Wetenschap is echter een traag proces en het is onwaarschijnlijk dat er elke week nieuwe ontwikkelingen zijn.

McScience
Een derde aspect van McScience is de toenemende rol die wetenschappelijke congressen spelen. Die zijn onmogelijk zonder sponsoring. Op kosten van bedrijven worden specialisten ingevlogen, ze volgen de tracks die de industrie voor ze uitstippelt, beginnen de dag met een ontbijt met daarbij een praatje door het bedrijf dat de gebakken eieren betaalt en zitten 's middags in de hotellobby te wachten op de bus die ze van Copacabana naar het Maracanastadion brengt om een interland voetbalwedstrijd te zien. Deze topwetenschappers denken er bestand tegen te zijn, maar onderzoek laat zien dat ze wel degelijk beïnvloedbaar zijn.

Medische uitdagingen
Onderzoekers leveren een bouwsteentje, maar voor welk gebouw? In welk groot verhaal passen die elementen? De grote vraag voor mij is of we met zo'n wetenschap van allemaal losse stukjes met een eenzijdige nadruk nog zicht hebben op de medische uitdagingen van nu. In vijftig jaar tijd is onze wereld zo radicaal veranderd - en is de leefomgeving waarin ons milieu interne zich staande moet houden zo gewijzigd - dat er sprake is van een mismatch tussen biologische aanleg en leefomgeving.

Het gevolg zijn veranderingen van het metabool systeem, toename van het BMI en meer chronische aandoeningen, en er lijkt maar weinig aan te doen te zijn. Onze zorg is goed om mensen die last van die chronische aandoeningen hebben in leven te houden, maar kan het echte probleem niet oplossen. Nu gaat 10 procent van ons nationaal inkomen naar de directe kosten in de zorg. Met de indirecte kosten erbij gerekend kom je op 20 procent. Geschat wordt dat het in 2030 respectievelijk 20 en 40 procent zal zijn. Alleen voor diabetes is het al jaarlijks 5 miljard aan directe kosten en 10 miljard als indirecte kosten erbij worden gerekend. Met bezuinigingen en efficiënter werken los je dat niet op. Inmiddels heeft ook onze regering chronische aandoeningen bij haar prioriteiten staan. Maar dat moeten we gaan doen met een zorgstelsel dat daar niet goed op voorbereid is terwijl de wetenschappelijke basis voor de geneeskunde gecorrumpeerd is?

Bezuinigingen
We hebben de wetenschap hard nodig om een evidence based geneeskunde te creëren die ons de toekomst door helpt. Het betrekken van gewone mensen daarbij is onvoldoende georganiseerd. De media spelen een steeds grotere rol, maar door bezuiniging verdwijnen journalisten en gaat men in toenemende mate over op het overnemen van persberichten. Daardoor vindt er een verankering van belangen op elk informatie niveau plaats – van toponderzoeker tot mediamedewerkers tot consumenten en patiënten, hetgeen resulteert in een chaotisch gekwetter door mensen die met kleine onderdelen van wat we weten bezig zijn.

Waar blijft de medische wetenschap met een groot verhaal vol visie en een kompas om gezond te blijven?

JOOP.NL / 01 februari 2014