© Follow the Money
Rechtbank wil zien welke data de politie over burgers verzamelt – maar de politie weigert dat
Ondanks een bevel van de rechtbank weigert de politie een onafhankelijk onderzoeker mee te laten kijken in haar informatiesystemen. De burger kan daardoor niet toetsen over welke persoonsgegevens de opsporingsdiensten beschikken, terwijl die – vaak illegaal – steeds meer data verzamelen. Deskundigen en de Nationale Ombudsman maken zich grote zorgen. ‘Er zijn nieuwe checks and balances nodig.’
- De politie weigert uitvoering te geven aan een bevel van de rechter om een forensisch onderzoeker toe te laten tot haar datasystemen. De rechter staat hierdoor met lege handen: zij zegt niet te beschikken over de middelen om zo’n forensisch onderzoek af te dwingen.
- De patstelling volgt op informatieverzoeken door de activist Frank van der Linde. Die werd in 2017 ten onrechte op een terrorismelijst gezet, en probeert sindsdien zijn naam te zuiveren.
- Zijn strijd leidde tot meerdere rechtszaken en ten slotte tot een bevel van de rechter: een extern deskundige moet onderzoeken welke informatie de politie precies bewaart over Van der Linde. Maar volgens de politie is toegang tot haar systemen ‘uitgesloten’ voor iedereen behalve de Autoriteit Persoonsgegevens. De AP ontkent als enige die bevoegdheid te hebben.
- Deskundigen en de Nationale ombudsman maken zich grote zorgen over deze ontwikkeling en roepen op tot ‘nieuwe checks and balances’. De hoeveelheid data die de politie van burgers wil en mag verzamelen neemt intussen exponentieel toe.
‘Het is toch godgeklaagd. Dat de politie weer weigert om transparant te zijn. Ik ben ziedend.’
Met luide stem liet Frank van der Linde vorige week tijdens een zitting bij de rechtbank Amsterdam weten wat hij vindt van het optreden van de politie.
Die zette hem een geheime lijst als potentieel gevaarlijke extremist, nadat de gemeente Amsterdam hem om onduidelijke redenen had opgenomen in een antiradicaliseringsprogramma. Bovendien bleek de politie informatie over hem te hebben gedeeld met onder meer Europol en collega’s in Duitsland. Terrorismewaakhond NCTV hield hem in de gaten.
Vorig jaar erkende burgemeester Femke Halsema dat de verdachtmaking onterecht was geweest. Ze bood Van der Linde per brief excuses aan en een schadevergoeding.
De politie was niet bereid schoon schip te maken.
Vinkje
Pas na allerlei gerechtelijke procedures, ingesteld door Van der Linde, verwijderde ze zijn naam uit de zogeheten CTER-registratie van de politie. CTER staat voor Contraterrorisme, Extremisme en Radicalisering.
Hij is niet de enige op die lijst. Tienduizenden Nederlanders hebben een CTER-registratie, liet Follow the Money meermaals zien. Meedoen aan een protestactie kan al een reden zijn voor een vinkje achter je naam, zonder dat de politie je daarover informeert. En heb je eenmaal zo’n vinkje dan kom je er nauwelijks meer vanaf.
Deskundigen en de Nationale ombudsman maken zich daarom zorgen over het gebrek aan transparantie.
Half november concludeerde de Ombudsman in het rapport Blind vertrouwen? dat burgers met een registratie te weinig bescherming krijgen, terwijl de gevolgen groot kunnen zijn. Vooral als persoonlijke informatie op CTER-lijsten internationaal is verspreid, ontstaan er problemen. Dan komen betrokkenen soms het buitenland niet meer in of uit.
Tijdens de zitting van Van der Linde zei de politie dat de kritiek van de Ombudsman ‘niet relevant’ is voor het geschil.
Inzageverzoeken
Om uit te vinden hoe hij op de CTER-lijst terechtkwam en hoeveel informatie de politie nog meer over hem bewaart, deed Van der Linde in 2019 een inzageverzoek op grond van de Wet politiegegevens en in 2020 en 2022 een verzoek op grond van de Wet openbaarheid van bestuur en de opvolger daarvan, de Wet open overheid.
Die verzoeken leidden tot rechtszaken waarin de rechtbank in april dit jaar een uitzonderlijke stap nam. Ze benoemde een forensisch deskundige die de opdracht kreeg in de systemen van de politie te kijken. De rechtbank twijfelde namelijk aan de kwaliteit van de ‘zoekslag’ die de politie had uitgevoerd.
Maar volgens korpschef Janny Knol zou er voor zo’n onderzoek door een deskundige geen wettelijke grondslag zijn.
Haar advocaat schreef op 12 september aan de rechtbank dat een ‘onderzoek naar en een toegang tot de systemen, zoals door u beoogd, is uitgesloten’. Alleen de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) zou hiertoe bevoegd zijn, wat de AP telefonisch aan de politie zou hebben bevestigd. De rechtbank belegde vervolgens een zitting om deze weigering te bespreken.
De AP ontkent desgevraagd als enige bevoegd te zijn om in de datasystemen van de politie te kijken. ‘Wij kunnen niet plaatsen waar dit vandaan komt. Het is mogelijk een misverstand. Vanzelfsprekend mag een rechter in de systemen kijken, of iemand benoemen om dat te doen.’
Tijdens de zitting zei de rechtbank hetzelfde. Ze wees er ook op dat een bestuursorgaan – in dit geval de politie – verplicht is mee te werken aan zo’n onderzoek. ‘Het is niet niks dat de rechtbank een deskundige benoemt,’ hield een van de rechters de politie voor. Een collega-rechter verzekerde dat de onderzoeker gebonden zou zijn aan geheimhouding.
Het hielp allemaal niets, de politie volhardde in haar weigering mee te werken. Haar advocaat verwoordde het zo: ‘De politie doet erg haar best. De twijfels over integriteit doen pijn. Het zijn ook gewoon mensen, het lijkt erop dat de rechtbank dat niet begrijpt.’
Hierna vroeg Van der Linde de rechters om dan maar een dwangsom op te leggen. Maar die maakten duidelijk dat de wet daartoe geen ruimte biedt: veel meer dan een schadevergoeding toekennen, kunnen ze niet.
‘Door digitalisering wordt de uitvoerende macht alleen maar machtiger en de controlerende macht heeft daar steeds minder grip op’
Met een schadevergoeding komt rechtsbescherming niet dichterbij. Als de uitvoerende macht weigert rechterlijke bevelen uit te voeren en de wet geen dwangmiddelen biedt, dan houdt het voor Van de Linde op. Over een paar weken doet de rechtbank uitspraak in deze kwestie.
Hoogleraar digitalisering en rechtsstaat Reijer Passchier (Open Universiteit) noemt de zaak illustratief voor een groter probleem: ‘Door digitalisering wordt de uitvoerende macht alleen maar machtiger. De controlerende macht krijgt steeds minder grip op uitvoerende macht. Deze zaak laat zien dat het probleem verder uit de hand loopt. Er zijn nieuwe checks and balances nodig. Anders komen burgers in de knel.’
Meer zaken tegen politie
Egbert Born, voormalig woordvoerder van actiegroep Extinction Rebellion, is zo’n burger.
In augustus 2021 vroeg hij inzage in de gegevens die de politie over hem in huis heeft en omdat de korpschef hem slechts ten dele tegemoetkwam, vocht hij haar besluit aan.
De rechtbank Amsterdam oordeelde in september 2023 inderdaad dat het niet onaannemelijk was dat de politie meer informatie over hem heeft dan ze toegaf, en dat de korpschef onvoldoende inzichtelijk had gemaakt dat er goed genoeg in de systemen was gezocht. Met een gedetailleerde instructie droeg ze de korpschef daarom op Borns verzoek nog eens te beoordelen en een nieuw besluit te nemen.
Pas vele maanden later, op een zitting in juni 2024, werd duidelijk dat de korpschef daartoe bepaald niet bereid was – ondanks het rechterlijke bevel. Een herhaalde ‘zoekslag’ zou volgens haar niets hebben opgeleverd. Op de vraag hoe die zoekslag er dan had uitgezien, wilde ze alleen mondeling een toelichting geven.
‘Helaas past dit in een beeld dat de rechtbank heeft van andere zaken waarin burgers de politie vragen om inzage in hun gegevens’
Dat accepteerde de rechtbank niet, blijkt uit het proces-verbaal van die zitting, dat Follow the Money kon inzien. Ze uitte haar ‘uitdrukkelijk teleurstelling’ over de gang van zaken en benadrukte dat dit ‘helaas past in een beeld dat de rechtbank heeft’ van andere zaken waarin burgers de politie vragen om inzage in hun gegevens. De rechtbank ‘verlangt’ daarom van de korpschef dat dit beeld ‘op korte termijn aanzienlijk verandert’.
In haar vonnis in deze zaak in oktober dit jaar, oordeelde de rechtbank daarom nogmaals – en dit keer op straffe van een dwangsom – dat de korpschef een nieuw besluit moet nemen over Borns verzoek om inzage, en dat de politie nu toch echt duidelijkheid dient te verschaffen over de kwaliteit van de zoektocht in haar eigen systemen.
De termijn om dit te doen loopt deze week af. Born bevestigt desgevraagd nog geen nieuw besluit te hebben ontvangen.
Datahonger
Intussen werkt Den Haag aan ruimere bevoegdheden voor de politie.
Naar aanleiding van de gewelddadigheden rond de wedstrijd Ajax-Maccabi Tel Aviv in Amsterdam, kondigde de minister van Justitie, David Van Weel (VVD), vorige week nieuwe wetgeving aan die het mogelijk maakt dat opsporingsdiensten meekijken in besloten chatgroepen. Dit betekent dat de politie die berichten kan lezen voordat sprake is van strafbare feiten, wat tot nu toe voorbehouden is aan de veiligheidsdiensten.
Of de politie daarmee vervolgens zorgvuldig omgaat is de vraag, er zijn nu al grote zorgen over de rechtmatigheid van haar honger naar data.
Follow the Money onthulde eerder dit jaar dat de politie een abonnement heeft op de Basisadministratie Personen, waardoor ze van meer dan elf miljoen Nederlanders automatisch een seintje krijgt bij gezinsuitbreiding, verhuizing of overlijden. De burger op wiens naam de politie eenmaal zo’n abonnement of ‘afnemersindicatie’ heeft, komt daar nooit meer vanaf. Dat geldt inmiddels ook voor miljoenen kinderen, die soms al vanaf hun babytijd worden gevolgd. In totaal wordt meer dan 60 procent van de bevolking zo in de gaten gehouden – in strijd met de wet.
Vorige maand liet Follow the Money bovendien zien dat de politie de gegevens die ze verzamelt niet meer vernietigt. Namen en adressen, informatie over verkeerscontroles en details over huisdieren, het wordt allemaal bewaard voor het geval het ooit van pas komt.
Massasurveillance
Daarmee handelt de politie in strijd met de wet – willens en wetens, bleek uit interne stukken. Terwijl het volgens Bart Schermer, hoogleraar privacy en cybercrime (Universiteit Leiden) en Maša Galič, onderzoeker op het gebied van privacy en strafprocesrecht (Vrije Universiteit), zeer onzeker is of al die informatie over al die burgers ook maar iets oplevert.
Volgens Galič is het besluit van de korpschef om geen gegevens meer te vernietigen niet te rechtvaardigen: ‘Dit gaat niet alleen om criminelen, maar ook om slachtoffers, getuigen en mensen die aangifte doen. Elk contact dat zij ooit met de politie hebben gehad, hoe banaal ook, wordt bewaard. Dat is massasurveillance, terwijl je niet weet of die iets oplevert. Dat gaat veel te ver.’
Volgend jaar treedt een datawet in werking waarmee overheids- en private instellingen voor de aanpak van problemen als huiselijk geweld en criminaliteit bijna onbegrensd privacygevoelige gegevens kunnen verzamelen, delen en analyseren. Zo krijgt de politie nog meer informatie in handen. Boven op de massa die ze al krijgt toegespeeld via onder meer de Expertisecentra waarin ze samenwerkt met gemeenten, provincies, Openbaar Ministerie, Belastingdienst, Belastingdienst/Toeslagen, Douane, de FIOD, en het IND.
Misbruik gevoelige gegevens
In 2013, 2015, 2020 en 2023 bleek uit externe audits dat de politiesystemen op essentiële punten in strijd zijn met de Wet politiegegevens, en dat maatregelen die moeten verzekeren dat de politie (weer) aan de wet voldoet, niet werken.
De politie heeft haar autorisatiebeleid ook al jaren niet op orde, waardoor niet goed is na te gaan wie toegang heeft tot welke informatie over een persoon en waarom. In februari 2024 kondigde de politie daarom aan protective monitoring in te zetten om misbruik van gevoelige informatie door de eigen mensen tegen te gaan.
In interne stukken wordt al jaren gewaarschuwd dat het bovenmatig gebruik van data kan leiden tot ‘onterechte of oneigenlijke combinatie van gegevens’ over mensen, tot verkeerde conclusies, en tot de verleiding om al die informatie te gebruiken voor andere doeleinden dan is toegestaan.
Controle op de politie is dus van vitaal belang, constateerde de voormalig functionaris gegevensbescherming van de korpsleiding Ben van Hoek eerder tegenover Follow the Money: ‘Er is bijna geen rem meer om de veelal ongevalideerde zee van politiedata te verwerken, door te geven en te verrijken in allerlei andere overheidssystemen, zoals die van gemeenten. In combinatie met een gebrek aan inzicht hoe die gegevens precies binnen de overheid worden verwerkt, baart mij dat grote zorgen.’
Geen opmerkingen:
Een reactie posten
Opmerking: Alleen leden van deze blog kunnen een reactie posten.