© Follow the Money
Staatssecretaris jokte: overheid hield op last van Binnenlandse Zaken tóch massaal documenten geheim
Het ministerie van Binnenlandse Zaken ontkende andere departementen gedicteerd te hebben ‘concept’-documenten bij voorbaat geheim te verklaren bij verzoeken om overheidsinformatie. Maar uit nieuwe openbaar gemaakte stukken blijkt dat die oekaze er wel degelijk was. Die is in strijd met de wet.
Aanvulling 27 augustus, 10.05: Het ministerie stuurde na publicatie een reactie, deze is onderaan het artikel toegevoegd.
Het ministerie van Binnenlandse Zaken (BZK) was er als de kippen bij om zich van hun collega’s te distantiëren. Wat ze op het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) deden: nee, dat kon wettelijk gezien écht niet door de beugel.
Wat had VWS precies misdaan? De ambtenaren hielden tienduizenden, zo niet honderdduizenden overheidsdocumenten achter, zo ontdekte de Volkskrant afgelopen november. Bij Woo-verzoeken van burgers of journalisten, wees het ministerie elk ‘concept’-document categorisch af voor openbaarmaking. Eerdere versies van nota’s, ambtelijke brieven of gespreksverslagen werden door VWS bij voorbaat geheim verklaard.
Een woordvoerder van BZK liet in de Volkskrant vlijtig optekenen dat dat volledig in strijd was met hoe BZK, belast met de uitvoer van de transparantiewet, had geadviseerd. Het zou ‘niet conform de Rijksbrede instructie’ zijn die de juristen van BZK zo ijverig voor alle ministeries, inclusief VWS, hadden geschreven. Conceptdocumenten moesten net als elk ander document netjes worden beoordeeld en konden hoogstens op passageniveau worden gelakt.
‘Ik mag geen andere koers varen, vanwege die Rijksbrede lijn’
Kortom: VWS was geheel zelfstandig buiten zijn boekje gegaan. Het ministerie had gehandeld als een bestuursrechtelijke lone wolf, wilde BZK maar zeggen. Die geheel zelfstandig de wet aan zijn laars had gelapt. Eén rotte appel. Jammer, maar geen reden tot paniek.
Maar nu blijkt: BZK loog.
VWS deed namelijk precies wat BZK achter de schermen had vastgelegd: concepten moeten ‘integraal’ worden geweigerd bij verzoeken tot overheidsinformatie. Dat is namelijk de door BZK vastgestelde ‘Rijksbrede vaste lijn’, aldus een recent openbaar gemaakte interne nota van 13 maart 2023. Het document verwijst zelfs naar een template waarmee elke ambtenaar binnen enkele muisklikken een kant-en-klare motivering krijgt om alle concepten in een handomdraai mee af te wijzen.
BZK oefende druk uit
Voor het eerst duikt er bewijs op dat BZK voor alle departementen heeft bepaald dat conceptversies van documenten bij voorbaat geheim worden verklaard.
Eerder ontdekte Follow the Money al dat het hoogste ambtelijke gremium van Nederland, het Secretarissen-Generaal Overleg (SGO), akkoord was gegaan met deze uitleg van de wet, terwijl toen al bekend was dat meerdere rechtbanken deze praktijk verbieden. Onduidelijk was toen nog wat de precieze rol was van BZK.
Verschillende ambtenaren binnen de Rijksoverheid onderschrijven nu desgevraagd dat BZK druk uitoefende op andere ministeries om geen enkel conceptdocument vrij te geven. Een anonieme jurist noemt het categorisch weigeren van concepten ‘staande praktijk’ en bevestigt dat BZK ‘ons keer op keer aanspoorde’ geen uitzondering te maken.
Een andere jurist van een ministerie stelt: ‘Ik heb al meerdere malen geprobeerd om van deze lijn af te wijken, want anders krijgen verzoekers soms een onvolledig beeld van de besluitvorming. Maar binnen mijn ministerie mag ik geen andere koers varen, vanwege die Rijksbrede lijn.’
De spaarzame keren dat conceptstukken wel naar buiten komen, leiden ze geregeld tot stevig publiek debat. Zo berichtte Nieuwsuur met behulp van conceptdocumenten dat VWS adviezen van het OMT probeerde te beïnvloeden tijdens de coronacrisis. Het Noordhollands Dagblad kreeg met conceptstukken boven water dat Tata Steel door de plaatselijke GGD aanvankelijk werd aangewezen als veroorzaker van bovenmatig veel longkanker in Beverwijk. En NRC liet aan de hand van conceptstukken in 2015 al zien hoe ING meeschreef aan een fiscale aftrekregeling voor risicovolle obligaties.
Staatssecretaris jokte
Toenmalig staatssecretaris Alexandra van Huffelen ontkende afgelopen februari onomwonden dat haar departement had vastgelegd dat openbaarmaking van concepten bij voorbaat geweigerd moest worden. Ze zouden eerst op hun feitelijke inhoud moeten worden beoordeeld, alvorens er gelakt kon worden. ‘Integrale weigering van concepten zonder deze toets is niet toegestaan,’ aldus van Huffelen in antwoord op Kamervragen van Sandra Palmen (NSC).
Maar in de nota van een klein jaar eerder staat iets heel anders. Daar tekent BZK op dat concepten bij een Woo-verzoek weliswaar verzameld, ‘maar niet inhoudelijk beoordeeld’ worden. Bovendien onderbouwt BZK uitvoerig waarom publicatie van conceptstukken ‘integraal’ moeten worden afgewezen.
Ambtenaren moeten immers vertrouwelijk met elkaar van gedachten kunnen wisselen over adviezen aan de minister, zo valt er te lezen. En wolliger geformuleerd: ‘wanneer (communicatie over) concepten openbaar worden gemaakt is dit schadelijk nu er een publiek debat kan ontstaan over documenten die (nog) niet rijp zijn voor besluitvorming’.
‘Dit is te gek voor woorden, we zijn weer terug bij af’
Een praktisch argument voor de categorische weigering is dat ministeries te weinig menskracht vrijmaken. Het beoordelen van concepten zou leiden tot een ‘verdubbeling van de ureninzet en een verdere vertraging in de afhandeling van Woo-verzoeken,’ aldus de nota. Alleen in ‘zeer uitzonderlijke gevallen’, bijvoorbeeld wanneer het ministerie er belang bij heeft, kan een ambtenaar spaarzaam concepten openbaar maken.
Dat het document juist nu boven water komt is opvallend. Follow the Money ontving het stuk al in september 2023, maar toen waren de meest brisante passages van het document onleesbaar gemaakt. De reden? Openbaarmaking zou de ‘procespositie van de Staat’ aantasten. Wat wil zeggen: het document kan zomaar in een rechtszaak tegen de overheid opduiken en funest zijn voor het betoog van de landsadvocaat. Bovendien zou de ‘eenheid van Kabinetsbeleid’ bij openbaarmaking in het geding komen. Dat suggereert dat verschillende ministers andere opvattingen hadden over hoe er met conceptdocumenten moet worden omgegaan, hoewel de nota daar geen expliciete melding van maakt.
Erik Verwiel, journalist bij de Volkskrant, kreeg aanvankelijk dezelfde gelakte nota, maar ging bij het departement in bezwaar, waarna het stuk alsnog werd vrijgegeven.
Tweede Kamerleden laten weten ontstemd te zijn. ‘Dit is te gek voor woorden,’ zegt Sandra Palmen van NSC, die de oorspronkelijke Kamervragen aan Van Huffelen stelde. ‘We zijn weer terug bij af.’ Ze beschuldigt het kabinet van het verkeerd informeren van de Kamer. ‘Openbaarheid van bestuur is gewoon verankerd in de grondwet. Zeker op openbare vragen van Kamerleden heeft een bewindspersoon gewoon naar waarheid te antwoorden.’ Palmen zegt opnieuw vragen te gaan stellen, dit keer aan de nieuwe minister van BZK, Judith Uitermark, tevens van NSC.
‘Voor een serieuze politieke discussie over de manier waarop de overheid uitvoering dient te geven aan de Woo moet het kabinet uiteraard transparant en duidelijk zijn over wat het beleid überhaupt is. Dat dit uitgerekend op het terrein van openbaarheid van bestuur zo moeizaam gaat, is niet alleen ironisch maar ook kwalijk,’ aldus Joost Sneller van D66, een van de initiatiefnemers van de Woo. Hij verwijst naar een aangenomen motie van begin dit jaar waarmee de uitvoering van wet in lijn wordt gebracht met de wet.
BZK paste de instructie voor andere departementen over hoe de Woo moet worden uitgelegd afgelopen juli aan. Het is de vraag of die wel conform de wet is. In de nieuwe instructie valt namelijk te lezen dat alleen conceptdocumenten die met hogere ambtenaren worden gedeeld, moeten worden beoordeeld bij een Woo-verzoek.
BZK reageerde de ochtend na publicatie pas op een verzoek tot commentaar. Het departement wil niet ingaan op het voorliegen van de Tweede Kamer. Het ministerie ‘herkent zich niet’ in het relaas van ambtenaren op andere departementen die onder druk gezet zeggen te zijn om conceptdocumenten altijd geheim te houden. ‘Ieder bestuursorgaan is zelf verantwoordelijk voor de uitvoering van de Woo,’, aldus een woordvoerder.
Wel kende de ‘Woo-instructie’ uit 2022 volgens haar een ‘strakkere’ tekst, ‘die er in de praktijk op neerkwam dat concepten integraal werden geweigerd.’
Geen opmerkingen:
Een reactie posten
Opmerking: Alleen leden van deze blog kunnen een reactie posten.