Wie is de baas in de Tweede Kamer?
De machtsstrijd die de val van Arib inluidde is nog lang niet beslecht..
Het rapport over voormalig Kamervoorzitter Arib laat nog lang op zich wachten. Intussen treedt deze week een nieuwe ambtelijke baas aan. Ook die krijgt te maken met de al jaren slepende machtsvraag die, volgens ambtenaren die spraken met de Volkskrant, een rol speelde bij de klachten over Arib.
Het is 1 december 2018 en Jan Willem Duijzer is het zat. In een lange brief aan Tweede Kamervoorzitter Khadija Arib klaagt hij dat de politieke leiding van de Kamer te veel de baas speelt over de topambtenaren. ‘Eerlijk gezegd’, schrijft hij, ‘vind ik dat er niet voldoende erkenning is van elkaars positie.’
Duijzer, directeur bedrijfsvoering en informatisering, is een van die topambtenaren van de Tweede Kamer. In stevige bewoordingen schrijft hij dat hij voortaan niet meer wil dat er ‘een overleg is tussen 9 bazen en 2 knechten (zo lijkt het soms), maar een overleg van 11 knechten, die als gezamenlijk doel hebben om de Tweede Kamer zo goed mogelijk te dienen’.
Duijzers klacht gaat in essentie over de vraag die boven aan zijn brief staat: wie is eigenlijk de baas in de Tweede Kamer? De machtsverhoudingen zijn niet vanzelfsprekend, het parlement is geen doorsnee-organisatie. In het Kamergebouw werken behalve 150 gekozen volksvertegenwoordigers ook zo’n zeshonderd ambtenaren om hen te ondersteunen; van restaurantmedewerkers en notulisten tot aan beveiligers en ict-specialisten.
Op papier is het nog wel duidelijk: de griffier is de baas over de ambtenaren, de Kamervoorzitter geeft alleen leiding aan het politieke proces. Maar de voorzitter heeft daarnaast, met acht andere Kamerleden in het presidium, ook een toezichthoudende rol op de ambtelijke leiding. Daar lopen de verantwoordelijkheden in elkaar over. Soms belanden politici en ambtenaren daardoor in elkaars vaarwater. Dáár is Duijzer boos over.
Wat hem betreft hebben politici ten onrechte in hun hoofd gehaald: ‘Wij zijn de baas en ambtenaren moeten dienstbaar zijn.’ Hij vindt dat hier een ‘goed gesprek’ over gevoerd moet worden of dat anders ‘de Grondwet aangepast’ moet worden. Nog geen twee maanden later, begin 2019, vertrekt Jan Willem Duijzer als topambtenaar uit de Tweede Kamer.
Jarenlang conflict
Ruim drie jaar later denken Kamerambtenaren plots weer aan die episode als op 28 september het nieuws naar buiten komt dat er anonieme klachten zijn ingediend over mogelijk grensoverschrijdend gedrag door voormalig Kamervoorzitter Khadija Arib. De Volkskrant sprak met bijna twintig van hen en daaruit blijkt dat zij zich niet aan de indruk kunnen onttrekken dat het al jaren durende zakelijke geschil over de machtsvraag in de Kamer een rol speelt bij de klachten.
Het conflict is zo hoog opgelopen dat niet alleen de voormalig Kamervoorzitter thuis zit, maar ook de zes hoogste topambtenaren van de Tweede Kamer hun taken hebben neergelegd. Op de schouders van de nieuwe hoogste ambtelijke baas, de griffier die deze week wordt aangesteld, rust de taak om de rust te herstellen en te voorkomen dat zoiets nog eens gebeurt. Maar dat zal moeilijk gaan als die griffier geen inzicht heeft in de nu al jarenlange machtsstrijd die volgens betrokkenen mede heeft geleid tot de val van Arib en de ambtelijke top.
In het onderzoek van de Volkskrant naar hoe de verhoudingen in de Tweede Kamer zo konden ontsporen, willen de meeste Kamerambtenaren alleen op anonieme basis praten omdat zij vrezen voor hun baan. Hun namen zijn bij de redactie bekend. Ter ondersteuning van hun beweringen kreeg de krant ook inzage in een tiental geheime stukken over de zaak-Arib, die zijn opgesteld voor of door leden van de voormalige ambtelijke leiding van de Tweede Kamer (het managementteam), het presidium en de ondernemingsraad. Samen omvatten de stukken zo’n vijftig pagina’s geschreven tekst.
De hoofdrolspelers die wel met naam worden genoemd – omdat zij een cruciale functie hebben bekleed of nog steeds hebben – zijn om wederhoor gevraagd. Geen van hen wilde reageren. ‘Het is belangrijk dat we in de Tweede Kamerorganisatie gaan werken aan rust en veiligheid, dat verdienen alle Kamermedewerkers’, is hun reactie.
Het is van belang om de machtsstrijd bloot te leggen. Zolang het getouwtrek over wie er nou de baas is in de Kamer blijft voortbestaan, suddert de ruzie en de irritatie voort. En dreigt dat zowel de nieuwe griffier als de nieuwe Kamervoorzitter (Vera Bergkamp) in dezelfde machtsstrijd verwikkeld raken als hun voorgangers.
Rik Driessen, al veertig jaar Kamerambtenaar en woordvoerder namens vier vakbonden voor Kamerambtenaren, zegt tijdens een gesprek over de val van Arib dat de jarenlange machtsstrijd in de Tweede Kamer de kern van het probleem is: ‘Het maakt mij geen bal uit wie de baas van is van de Tweede Kamer. Maar régel het.’
Klachten niet herkend
De klachten over Arib die eind september 2022 zijn gelekt naar NRC zijn niet mals. Ze gaan veel verder dan klachten over een Kamervoorzitter die mogelijk ten onrechte zou hebben gedaan alsof ze de leiding heeft over het ambtelijke apparaat.
Arib zou volgens twee anonieme klachtenbrieven een ‘schrikbewind’ hebben gevoerd. De krant citeert bronnen die zeggen dat Arib ‘mensen negeert, kleineert en isoleert’. Arib zou dingen hebben gezegd als ‘Ik hoef niet te horen wat jij vindt’. Ook zou ze mensen hebben buitengesloten door ze net voor een vergadering weg te sturen en te zeggen: ‘Jij hoeft hier niet bij te zijn.’
In gesprekken met ambtenaren uit verschillende lagen van de organisatie heeft de Volkskrant niet kunnen vaststellen dat die verwijten kloppen, maar heeft dat ook niet kunnen uitsluiten. De klachten over mogelijk grensoverschrijdend gedrag lijken evenwel niet herkend te worden door de bronnen van de Volkskrant en ook niet door de collega’s om hen heen. In hun beleving heeft vooral de voormalige ambtelijke leiding een probleem met Arib. Die leiding bestaat uit het zeskoppige managementteam dat onlangs is opgestapt en dat eerder heeft verklaard last te hebben gehad van Aribs gedrag. Arib zou in de ogen van deze ambtelijke top een ‘sociaal onveilige werksfeer’ hebben gecreëerd.
‘Misschien dat het managementteam dat zo heeft ervaren, maar op de werkvloer leeft dat gevoel totaal niet, integendeel’, zegt een Kamerambtenaar. ‘Ik vond het juist een fijn persoon, zo vriendelijk’, zegt een andere Kamerambtenaar. ‘Ik werk hier al jaren en herken de klachten totaal niet. Ik ken ook niemand in mijn omgeving die ze herkent. Volgens mij waren er vooral spanningen tussen het managementteam en Arib.’
Half november komt dat gevoel tot uiting als de personeelsleden in opstand komen tegen de voorzitter van hun eigen ondernemingsraad. Die heeft op televisie beweerd dat de meeste Kamerambtenaren een onderzoek naar Arib steunen en dat zij ook geen vertrouwen meer hebben in huidig Kamervoorzitter Vera Bergkamp. De OR-voorzitter wordt na een klachtenregen gedwongen om zijn taken neer te leggen. Op 14 november biedt hij in een interne mail ‘excuses’ aan voor het geven van zijn ‘persoonlijke mening’. Hij suggereert daarin tevens dat hij op televisie ‘het managementteam’ bedoelde hij toen hij zei dat hij namens ‘de ambtenaren’ sprak.
Sommige ambtenaren hebben het gevoel dat zij in het geweer moeten komen voor Arib. Maar bij recherchebureau Hoffmann, dat de opdracht heeft gekregen om de affaire te onderzoeken, vinden zij geen gehoor, zo blijkt uit e-mails in handen van de Volkskrant. Huidig Kamervoorzitter Bergkamp wil dat Hoffmann eerst feitelijk gaat onderzoeken of de klachten over Arib op waarheid zijn gestoeld.
Zakelijke botsingen
De eerste wrijving tussen Arib en de ambtelijke leiding ontstaat vrijwel direct na Aribs aantreden als Kamervoorzitter in januari 2016. Steen des aanstoots is een geplande reorganisatie. Arib heeft de opdracht van de Kamer gekregen om toe te zien op ‘meer verzakelijking en verdere professionalisering’ van het ambtenarenapparaat. Dat is nodig omdat veel ambtenaren weliswaar hard werken, maar er een familiesfeer is ontstaan waardoor zij elkaar nauwelijks aanspreken op hun functioneren.
Zo blijken er bij het aantreden van Arib behoorlijk wat ‘spookambtenaren’ te bestaan, staat in een geheim rapport in handen van de Volkskrant. Dat zijn ambtenaren die na disfunctioneren niet zijn ontslagen, maar simpelweg zijn verplaatst naar een andere afdeling waar ze weinig tot niets hoeven doen. Arib wordt geregeld door de Kamer bevraagd hoe het staat met de reorganisatie en voelt de driekoppige ambtelijke leiding, bestaande uit de griffier en twee directeuren, hierover aan de tand. Het leidt tot spanningen, want niemand wil graag spookambtenaren ontslaan.
Ook is er bij de ambtelijke top onzekerheid over wat er met hun eigen functie gaat gebeuren. ‘Arib nam die reorganisatie heel serieus en wilde dat alles op rolletjes liep’, vertelt een Kamerambtenaar. ‘Arib was niet het type dat zei: ik zie wel of het goed komt.’
Dat leidt tot zakelijke botsingen. Zo ziet toenmalig directeur Harke Heida zijn taken samengevoegd worden met die van de griffier, waarna zijn functie wordt opgeheven. Heida moet op zoek naar een andere baan. Dat vindt hij vervelend. ‘Maar ik ben niet onheus bejegend door Arib’, zegt Heida. Hij heeft ook nooit gezien dat Arib naar anderen toe grensoverschrijdend gedrag heeft vertoond. ‘Ik heb haar altijd een voortreffelijke voorzitter gevonden.’
Ook van het vertrek van de overige twee leden van de toenmalige ambtelijke leiding staat niet vast dat dit was vanwege vermeend grensoverschrijdend gedrag door Arib. Griffier Renata Voss gaf in 2017 als reden voor haar vertrek dat ze wilde terugkeren naar de sector ‘waar haar hart lag: het onderwijs’. Directeur Willem Duijzer schreef twee maanden voor zijn vertrek een brief die vooral zijn frustratie over de machtsverdeling in de Kamer onderstreepte.
Geen vaste stoel
Ego’s en botsende karakters spelen mogelijk ook een rol bij de soms moeizame verhouding tussen Arib en de ambtelijke top. De nieuwe directeur huisvesting, Jaap van Rhijn, stapt in 2019 vanuit een topbaan in de vastgoedwereld over naar de Kamer, maar blijkt niet meer de baas te zijn zoals hij gewend is. Hij krijgt bijvoorbeeld geen vaste stoel bij vergaderingen van het presidium (de negenkoppige politieke leiding van de Kamer). Arib laat hem tijdens dat soort vergaderingen soms wachten op de gang. Hij wordt alleen naar binnen geroepen als het over een van zijn onderwerpen gaat, zoals de renovatie van het parlementsgebouw. Soms gebeurt dat ook niet en zit hij daar voor niks. Of hij wordt weer weggestuurd.
Eind 2019 worden zelfs de ondervoorzitters van het presidium, Martin Bosma (PVV) en Ockje Tellegen (VVD), erbij gehaald om de onenigheid hierover te beslechten. Van Rhijn krijgt niet zijn gewenste vaste stoel, blijkt uit een gespreksverslag in handen van de Volkskrant.
Ook met griffier Simone Roos botst Arib soms persoonlijk, vertellen ambtenaren. De twee brengen veel lange dagen met elkaar door, soms onder hoge druk. Daardoor ontstaan spanningen. Arib raakt in januari 2020 geïrriteerd als blijkt dat Roos zich met politieke zaken heeft bemoeid door zonder haar medeweten af te spreken met de toenmalig minister van Buitenlandse Zaken over het aantal buitenlandse reizen dat Kamerleden maken, blijkt uit een document in handen van de Volkskrant. Of dit tot een persoonlijk conflict heeft geleid is onduidelijk, zeker is wel dat zowel Roos als Van Rhijn tot de personen behoren die in september van dit jaar hebben verklaard dat zij een ‘sociaal onveilige werksfeer’ onder Arib hebben ervaren.
De voorvallen kunnen als grensoverschrijdend uitgelegd worden, zeggen de ambtenaren met wie de Volkskrant sprak. Als er geen stoel voor je is bij een vergadering, als het woord je daar wordt ontnomen of als je hoort dat je niet zonder overleg met iemand had mogen afspreken, kun je dat als ‘kleinerend’ of ‘buitensluiten’ opvatten, zoals de klachten luiden die eerder uitlekten naar NRC. ‘Maar wat de een als onveilig ervaart, vindt een ander gewoon een zakelijke botsing’, zegt een Kamerambtenaar.
Grote gevolgen
Intussen is de relatie tussen de politieke en de ambtelijke leiding totaal ontspoord. Het onderzoek, dat volgens de huidige voorzitter Vera Bergkamp pas over ‘enkele maanden’ is afgerond, zal duidelijk moeten maken of de aantijgingen die tegen Arib zijn geuit in twee afzonderlijke anonieme brieven standhouden.
Enkele achtergebleven ambtenaren voelen zich er ongemakkelijk bij dat juist de getuigenissen van de vorige ambtelijke top – onder wie Roos en Van Rhijn, die al langer overhoop lagen met Arib – volgens Bergkamp van ‘doorslaggevend’ belang zijn geweest om het externe onderzoek naar Arib te beginnen. Daarbij lijkt geen rekening gehouden te zijn met het zakelijke conflict dat de ambtelijke leiding jarenlang had met Arib.
Onder druk van de Kamer is het onderzoek naar Arib wel uitgebreid. Het recherchebureau zal ook kijken naar de rol van de toenmalige topambtenaren en het presidium bij het ontstane conflict, heeft Bergkamp half november aan de Kamer beloofd.
Dit kan grote gevolgen hebben. Als de klachten over Arib gegrond blijken, is het de vraag waarom het toenmalige presidium, onder wie Vera Bergkamp, niet eerder heeft ingegrepen om het personeel te beschermen tegen haar ‘schrikbewind’. Als de klachten niet gegrond blijken, dan is het de vraag hoe de situatie zo heeft kunnen ontsporen dat er nu zeven mensen, inclusief Arib, teleurgesteld hun taken hebben neergelegd.
Sommige vragen blijven mogelijk onbeantwoord. Bergkamp heeft besloten dat het onderzoeksrapport naar Arib niet in zijn geheel publiekelijk bekendgemaakt wordt. Er verschijnt slechts een samenvatting. Wie die mag maken, is nog niet vastgesteld.
Voor de nieuw aan te stellen ambtelijke baas van de Tweede Kamer is te hopen dat het rapport voldoende inzichten biedt, waardoor niet weer in dezelfde valkuilen als de voorgangers wordt gestapt. En dat er eindelijk een antwoord komt op de vraag wie nou eigenlijk de baas is in de Tweede Kamer.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten
Opmerking: Alleen leden van deze blog kunnen een reactie posten.