Oud-ombudsman Alex Brenninkmeijer ziet in de toeslagenaffaire geen bedrijfsongeluk maar een falend systeem
De toeslagenaffaire heeft niets te maken met een ongelukje, vindt hoogleraar staatsrecht en voormalig ombudsman Alex Brenninkmeijer. ‘Het systeem faalt en dat raakt onze democratische rechtsstaat.’
Sinds hij in 2014 als ombudsman vertrok, is Alex Brenninkmeijer lid van de Europese Rekenkamer in Luxemburg en hoogleraar in Utrecht. Hij heeft de parlementaire verhoren over de kinderopvangtoeslag met grote belangstelling gevolgd, en was verbaasd hoe sommige bestuurders zich daar hebben geuit. “Alsof ze voor het eerst over de problemen hoorden. Ze wisten het gewoon”.
Destijds, als ombudsman, heeft hij persoonlijk al gewaarschuwd voor het keiharde fraudebeleid dat werd ingezet in de sociale zekerheid, en de disproportionele boetes die burgers hierdoor konden krijgen.
Hij deed dat ook tijdens het kennismakingsgesprek in 2013 met de toen net aangetreden PvdA-minister Lodewijk Asscher en staatssecretaris Jetta Klijnsma. “Er was politiek breed een heel sterke nadruk op fraudebestrijding, al ver vóór de Bulgarenfraude (waarbij Bulgaren in Nederland rond 2010 via nepadressen op grote schaal zorg- en huurtoeslag aanvroegen, red.). Het idee leefde dat fraude de sociale zekerheid ondergraaft en hard moet worden aangepakt. Terwijl in werkelijkheid maar een luttel procent van alle mensen fraudeert en de meeste mensen deugen. We signaleerden toen al hoe problematisch het fraudebeleid uitwerkte, bijvoorbeeld met de WW. Maar de bewindslieden gaven geen krimp. Mijn opmerkingen werden alleen voor kennisgeving aangenomen. Ook in de Tweede Kamer overigens. Laat hem maar praten, dachten ze.”
Waar komt die houding door?
“De Haagse politieke cultuur is erg gesloten, heeft een houding van: wij weten het beter. En deze populistische, strenge benadering lag toen ook goed in de samenleving en de media. Het hele idee dat deze wetgeving misschien onheus was, geen redelijke benadering van het probleem, raakte gewoon buiten beeld. Alles draaide om law en order.”
Brenninkmeijer strijdt al zijn hele professionele leven tegen wat hij de uitholling van de rechtsstaat in Nederland noemt. Hij is er zelfs op gepromoveerd. Volgens de hoogleraar staatsrecht leven we nu in een land waar de wetgever, de uitvoerder én de rechtspraak structureel zijn vergeten dat het uitgangspunt van overheidshandelen moet zijn dat burgers behoorlijk worden behandeld.
“Je kunt nog zoveel bezuinigen, je kunt het politiek opportuun vinden om strenge law en order-wetgeving te maken. Maar wat je ook als overheid doet, je mag niet tegen de grondrechten van burgers ingaan en je moet ze behoorlijk behandelen.”
En dat is hier wel gebeurd?
“Ja, en daarin zijn we uniek in Europa. Onze wetten worden niet eens getoetst aan de grondwet. Daar begrijpen ze zelfs in een land als Polen niets van; daar zit de constitutionele toetsing van wetten in het systeem. Wij hebben in Nederland een regenteske benadering van het openbaar bestuur. Kabinet en parlement kunnen wetten maken zonder zich ergens wat van aan te trekken.”
Brenninkmeijer heeft een artikel voor het Nederlands Juristenblad geschreven met adviezen voor een nieuw kabinet. Vakjurist Sandra Palmen schreef in 2017 in een interne notitie voor de Belastingdienst, waarin stond dat de uitvoering van toeslagen juridisch niet deugde. Dit explosieve memo verdween een aantal jaar, en kwam recent boven tafel na Kamervragen van CDA-er Pieter Omtzigt. Palmen werd daarop in het openbaar gehoord door de commissie Kinderopvangtoeslag.
In haar eindrapport concludeerde de commissie hetzelfde als Palmen al in 2017 al deed; met de toeslagen zijn de grondbeginselen van de rechtsstaat geschonden.
“De grondbeginselen heeft de commissie nog redelijk ruim geformuleerd”, zegt Brenninkmeijer. “De conclusie moet een politiek compromis zijn geweest. De commissie noemt fraudebestrijding ook opeens een grondbeginsel. Dat is onzin, want het gaat bij grondbeginselen uitsluitend om de rechten van burgers. De affaire laat zien dat onze democratische rechtsstaat gewoon níet functioneert. We hebben een wetgever die zich niet aan de rechtsstaat houdt, een uitvoerder die de wet klakkeloos opvolgt, zonder zich om de grondrechten en de behoorlijkheid te bekreunen, en een rechter die zich gouvernementeel opstelt en het beleid alleen maar bevestigt. Alle macht is in Nederland samengeklonterd. Onze rechters geven burgers structureel minimale kansen om een zaak te winnen. Rechters richten zich vooral op het gouvernement. Die houding zit heel diep in de nationale cultuur van onze rechtsspraak, en is zeer bestendig gebleken.”
Hoe krijgen we de rechtsstaat weer terug in evenwicht?
“De trias politica komt niet meer terug. Daarvoor zijn we te monistisch geworden. Maar we kunnen wel voor meer tegenkracht zorgen. Zorg dat voortaan alle wetten worden getoetst op de beginselen van behoorlijk bestuur. Hervorm ook eindelijk de bestuursrechtspraak in Nederland. Die moet veel minder versnipperd worden, en zo worden georganiseerd dat er écht onafhankelijke rechtsspraak kan komen.
“Het parlement zou op zijn beurt wetten kritischer moeten toetsen, en luisteren naar adviesorganen. Ook uitvoerders kunnen veel meer een eigen rol vervullen. Ik ben ervan overtuigd dat, wanneer de Belastingdienst met het ministerie van sociale zaken een oplossing had bedacht die minder hardvochtig voor burgers zou uitpakken, rechters die lijn ook hadden gevolgd.”
Toeslagen hield bewust stukken weg bij de rechter
SP-Kamerlid Renske Leijten wil dat staatssecretaris Alexandra van Huffelen (toeslagen) bevestigt dat de adviescommissie Kinderopvangtoeslag het zogeheten ambtelijke ‘inwerkplan inventaris beroepsdossier’ had. De stukken van deze commissie zijn recent openbaar gemaakt. In het inwerkplan staan instructies over welke stukken wel en niet in gerechtelijke dossiers mogen worden opgenomen. Zo mocht niet worden vermeld dat de toeslag van ouders was gestopt, omdat ze onderdeel van een fraudeonderzoek (de CAF-zaak, red.) waren. De ouders wisten daardoor jarenlang niet waarom ze geen toeslag meer kregen. Ook mocht niet in het juridisch dossier komen hoe vaak de ouders hadden gebeld en geschreven om opheldering over de stopzetting te krijgen.
Leijten wil weten waarom de adviescommissie onder leiding van de voormalige CDA-minister Piet Hein Donner spreekt over ‘mogelijke misslagen’, terwijl ze constateert dat er sprake was van bewust beleid. Het SP-Kamerlid noemt dat ‘hoogst opmerkelijk’ en wil van de staatssecretaris ook weten of zij het bewust achterhouden van informatie voor de rechter eveneens ‘machtsmisbruik c.q. onrechtmatig handelen’ noemt.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten
Opmerking: Alleen leden van deze blog kunnen een reactie posten.