Oorlogsmisdaden in Israël en Gaza
Illegaal en moedwillig
Bij het geweld in Israël en Palestina zijn meer dan twaalfduizend mensen gedood. Het leed is immens. Welke internationale misdrijven worden door Israël en Palestijnse gewapende groepen mogelijk gepleegd?
Het was nogal stil geweest. Karim Khan, de aanklager van het Internationaal Strafhof in Den Haag, had een korte verklaring uit doen gaan en enkele media-interviews op X geplaatst. Tot hij op 29 oktober opeens bij de grensovergang van Rafah stond, aan de Egyptische zijde. Achter hem waren grote betonnen schermen en een okerkleurig grensgebouw te zien. Khan had slechts van een afstand een blik op Gaza kunnen werpen, maar hij hoopte het Palestijnse gebied en Israël te bezoeken. ‘Dit zijn de meest tragische dagen’, zei Khan in het clipje. ‘Het lijden van kinderen, vrouwen, mannen – oud en jong – is onmetelijk en voortdurend.’
Aanklager Khan benadrukte dat hij en zijn team strafrechtelijk onderzoek doen naar het geweld in Israël en Palestina. Het Strafhof heeft als taak individuen te onderzoeken, vervolgen en berechten die verdacht worden van internationale misdrijven: genocide, misdrijven tegen de menselijkheid, oorlogsmisdrijven en agressie. ‘De wet verblijft op de frontlinies’, aldus de aanklager. ‘Het is een waarschuwing. We are watching you’, zegt Marieke de Hoon, universitair hoofddocent internationaal strafrecht aan de Universiteit van Amsterdam, over Khans woorden.
Drie weken eerder, op die fatale zaterdag 7 oktober, lanceerde Hamas Operatie Al-Aqsa-storm. Terwijl vanuit Gaza duizenden raketten werden afgevuurd drongen gewapende groepen Israël binnen. Bij aanvallen slachtten militanten honderden kinderen, vrouwen en mannen af. Hun huizen werden geplunderd en in brand gestoken. Tijdens een openluchtmuziekfestival richtten militanten een bloedbad aan waarbij zeker 260 doden vielen. Zeker 1200 mensen, vooral burgers maar ook politiemensen en soldaten, werden vermoord. Ruim 4100 mensen raakten gewond. De militanten ontvoerden minstens 242 gijzelaars – onder wie jonge kinderen en kwetsbare ouderen – naar Gaza1. Op deze gitzwarte dag werd Israël zwaar getroffen. Vanuit de hele wereld kwamen steunbetuigingen, waarin medeleven werd getoond met het immense verlies en steun werd aangeboden.
Juist op dat moment verbleef Lydia de Leeuw, juriste van Somo, Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen, in Palestina, waar ze onderzoek deed naar bedrijven voor hun betrokkenheid bij de illegale Israëlische nederzettingen. In haar hotel in Ramallah was men diep geschokt. ‘Iedere vijf minuten werd de ontsteltenis groter’, vertelt De Leeuw, die de regio kent als haar broekzak. Twee jaar werkte ze in Gaza voor het Palestinian Center for Human Rights (PCHR) en daarna voor andere mensenrechtenorganisaties op de bezette Westelijke Jordaanoever. Meteen had ze met haar Palestijnse mensenrechtencollega’s crisisberaad. ‘Ze volgden met groeiende verbijstering het nieuws en tegelijkertijd groeide ook hun angst voor wat mensen in Gaza te wachten stond. We vroegen ons af: hoe ver zou de internationale gemeenschap Israël laten gaan? Niemand kon toen nog vermoeden dat het zo erg zou worden.’
Hoe moet het geweld in Israël en Palestina worden geduid volgens het internationaal strafrecht? Over Hamas en andere gewapende Palestijnse groepen is geen twijfel. ‘Het hek tussen Gaza en Israël ging plat. Iedereen die zich schuldig maakte aan het opzettelijk doden van burgers kan voor oorlogsmisdrijven worden aangeklaagd’, zegt De Leeuw. ‘Er is geen misverstand over. De grenzen van het internationaal strafrecht zijn extreem overschreden’, aldus De Hoon.
Tot die conclusie komt ook Legal Action Worldwide in een recente analyse van experts, onder wie Liesbeth Zegveld, advocaat en hoogleraar aan de UvA. Ze formuleren hun bevindingen als juristen: de gewelddadigheden door de gewapende groepen van Gaza kunnen neerkomen op oorlogsmisdrijven, zoals omschreven in artikel 8 van het Statuut van Rome, de overeenkomst waarmee het Internationaal Strafhof (International Criminal Court, ICC) is opgericht en dat leest als een korte samenvatting van het internationaal strafrecht. De experts verwijzen naar gespecificeerde misdrijven als: opzettelijk doden, gijzelneming, wandaden tegen de persoonlijke waardigheid, opzettelijke aanvallen tegen burgers en civiele objecten. Legal Action Worldwide stelt ook dat de gewapende groepen beschuldigd kunnen worden van misdrijven tegen de menselijkheid, in artikel 7 gedefinieerd als ‘wijdverbreide of stelselmatige aanval gericht tegen een burgerbevolking’. In dit geval: moord, gedwongen verdwijning, vervolging en andere inhumane handelingen zoals ook tegen de gijzelaars.
Israël reageerde met Operation Iron Swords . ‘In oorlog moet je wreed zijn’, verklaarde de Israëlische minister van Financiën Bezalel Smotrich, ‘we moeten een slag uitdelen die in vijftig jaar niet is gezien en Gaza afbreken.’ In een tv-toespraak zwoer premier Benjamin Netanyahu wraak en zei dat delen van Gaza in puin zouden veranderen. De VS, Nederland en andere landen gaven Israël alle ruimte om terug te slaan en hamerden op het recht van zelfverdediging. Maar onder juristen is een debat gaande of die redenering wel klopt. ‘Wij juristen weten het niet helemaal omdat het recht op zelfverdediging grijs is als het om niet-statelijke actoren en bezetting gaat’, zegt De Hoon.
Cruciaal om dat te bepalen is de vraag of Israël nog altijd Gaza bezet houdt, want dan heeft het geen recht op zelfverdediging. Het antwoord van de International Committee of the Red Cross (ICRC), autoriteit op het gebied van oorlogsrecht, luidt: ja. Hoewel Israël zich formeel terugtrok uit Gaza blijft het ‘gebonden aan bepaalde verplichtingen onder het bezettingsrecht die evenredig zijn aan de mate waarin het er controle over uitoefent’, aldus het ICRC. Israël heeft de gehele controle over de land-, lucht- en zeegrenzen van Gaza. Ook de bufferzone, illegaal op Palestijns grondgebied gevestigd, is verboden voor Palestijnen. ‘Boeren of zelfs verwarde mensen worden door het Israëlische leger beschoten als ze het gebied betreden’, zegt De Leeuw.
Ook André Nollkaemper schrijft in NRC dat Israël een ‘bezettende macht’ is. Het land heeft ‘wel het recht om op te treden om de orde in bezet gebied te handhaven – ook om eigen burgers te beschermen. Maar dat is wat anders dan het recht op zelfverdediging’, aldus de decaan van de rechtenfaculteit van de UvA. Het maakt veel uit. ‘Als een land het recht op zelfverdediging heeft, geldt een andere toets. Dan mogen autoriteiten verder gaan dan bij bescherming van de eigen burgers en mogen ze mogelijk ook inzetten op regime change’, zegt De Hoon. De Britse jurist Ralph Wilde van University College London stelt in Opinio Juris dat Israël zich schuldig maakt aan een ‘illegale bezetting’ van Gaza en andere Palestijnse gebieden, ‘illegaal gebruik van geweld’ en dat het ‘verplicht’ is om ‘onmiddellijk’ met de gewelddadigheden te stoppen2.
Zelf wacht De Hoon liever het oordeel af van het Internationaal Gerechtshof, dat in het Vredespaleis in Den Haag is gevestigd. De Algemene Vergadering van de VN vroeg het hof om een advies over de juridische gevolgen van de situatie van Palestina. De lijst met aspecten die VN-lidstaten aan de orde willen stellen, laat de context zien: de schending door Israël van het Palestijnse recht op zelfbeschikking, de voortdurende bezetting, de nederzettingen, de annexatie van Palestijns land sinds 1967, maatregelen om de demografie te veranderen, de status van Jeruzalem en de discriminatoire wetgeving en maatregelen. De hoorzittingen beginnen op 19 februari 2024.
Wat het advies ook zal zijn, de Israëlische autoriteiten zijn ook aan regels gehouden. ‘Hoe vreselijk de misdrijven van Hamas ook zijn, het is geen vrijbrief voor Israël om zelf het oorlogsrecht te schenden’, zegt Marieke de Hoon. Uitgangspunt daarvan, uitgewerkt in bijvoorbeeld de Geneefse Conventies, is dat regeringen, legers en gewapende groepen verplicht zijn onderscheid te maken tussen militaire doelen en burgers die niet deelnemen aan de gevechten en recht hebben op bescherming. De Hoon: ‘Strijdende partijen zijn verplicht om daarbij burgers zoveel mogelijk te sparen. Het is treurig als onschuldige burgers omkomen, maar dat is niet altijd helemaal te voorkomen. Maar je mag niet aanvallen als het ook anders kan of als er disproportioneel veel burgers zullen omkomen.’
‘Proportionaliteit is een harde voorwaarde. Het Israëlische leger moet dan ook voordat het aanvalt eerst onderzoek doen en de feiten verifiëren. Men moet afwegen wat een militair voordeel is en wat de mogelijke nevenschade kan zijn’, aldus De Hoon.
Intussen bombardeert het Israëlische leger Gaza als nooit vertoond. Legal Action Worldwide schrijft dat de luchtaanvallen gericht lijken op burgers en dichtbevolkte gebieden met markten, scholen, ziekenhuizen, moskeeën en burgerkonvooien. Zelfs bakkerijen worden aangevallen, zegt Lydia de Leeuw. ‘Mensen staan uren in de rij voor brood. Tegelijkertijd worden ze gebombardeerd door een van de meest geavanceerde legers van de wereld. Ik heb zelf bombardementen meegemaakt en weet hoe precies het Israëlische leger te werk kan gaan. Ik zie het als gerichte aanvallen op burgers.’
‘De dehumaniserende taal van leiders is op het randje. Een heel duister randje’
De aanvallen hebben grote schade aangericht aan de humanitaire voorzieningen die essentieel zijn om te kunnen overleven in Gaza, aldus Legal Action Network. Voorbeelden zijn VN-faciliteiten, ziekenhuizen gesteund door Artsen zonder Grenzen en de Wereldgezondheidsorganisatie. Maar liefst 45 procent van alle woningen in Gaza is verwoest of beschadigd, stelt Balakrishnan Rajagopal, speciale VN-rapporteur voor het recht op passende huisvesting. Hij spreekt van ‘domicide’. ‘Het uitvoeren van vijandelijkheden met de kennis dat deze systematisch civiele huisvesting en infrastructuur zullen verwoesten en beschadigen, waarbij een hele stad – zoals Gaza-stad – onbewoonbaar wordt voor burgers, is een oorlogsmisdrijf.3’
Op 22 oktober viel in Gaza-stad een bom op het huis van Raji Sourani, directeur van het PCHR dat mensenrechtenschendingen door Israël en het Hamas-bestuur documenteert. Hij en zijn vrouw en zoon overleefden de aanval4. Driemaal probeerden ze te vluchten uit Gaza-stad, maar het was telkens te gevaarlijk, zegt De Leeuw. Tot het vorige week eindelijk lukte. Hoewel mensen door Israëlische autoriteiten worden verordonneerd naar het zuiden te gaan, worden ze onderweg bestookt. De vluchtroute ligt bezaaid met gedode mensen. De Leeuw: ‘Israël maakt nul onderscheid tussen burgers en strijders. Er is nul proportionaliteit. Ik gebruik deze termen niet lichtvaardig.’
Het Legal Action Network stelt dat het optreden van het Israëlische leger kan neerkomen op oorlogsmisdrijven: opzettelijk doden, opzettelijke aanvallen gericht tegen burgers en civiele objecten of aanvallen die disproportioneel burgers schaden, opzettelijke aanvallen tegen humanitaire werkers, verwoesting van eigendom, niet gerechtvaardigd door militaire noodzaak en illegaal en moedwillig uitgevoerd. Bovendien kunnen de aanvallen neerkomen op misdrijven tegen de menselijkheid.
‘Als de zaak voor de rechter zou komen, zal Israël moeten uitleggen wat de afweging was’, zegt De Hoon. Ze wijst op de vele aanvallen op ziekenhuizen die de hoogste beschermde status hebben. Maar stel dat Hamas een hoofdkwartier in een hospitaal had? ‘Tegenover een rechter zal Israël moeten uitleggen waarom het ziekenhuis de beschermde status verloor, door aan te tonen dat Hamas er zat en het daarom als militair doel mocht gelden. Maar dan nog moeten burgers zoveel mogelijk gespaard worden en moet het concrete militaire voordeel wel huizenhoog zijn om zieken en gewonden te bombarderen.’
Op 9 oktober kondigde Israël een ‘totale blokkade’ af waarna de levering van water, voedsel, medicijnen, brandstof en elektriciteit aan Gaza stopte. ‘Een belegering is in principe niet verboden. Maar hierbij geldt wederom dat burgers moeten worden ontzien’, zegt De Hoon. ‘Het ziet er niet goed uit. Je weet bij deze blokkade dat je burgers disproportioneel raakt, eerder dan Hamas-strijders zelf.’
Mondjesmaat zijn wat trucks met goederen de grens gepasseerd, maar het is nog geen fractie van wat 2,2 miljoen mensen nodig hebben. ‘Mensen beginnen de hoop te verliezen’, zegt De Leeuw. Op haar telefoon krijgt ze continu berichtjes van Palestijnse vrienden en medewerkers van de Palestinian Medical Relief Society (PMRS), de partnerorganisatie van de stichting Kifaia, waarvan De Leeuw voorzitter is. Het drinkwater is bij veel mensen al wekenlang op. Het andere water is vervuild. Mensen proberen het te koken, waarna ze de drab eraf scheppen. Iedereen die ze kent heeft diarree en buikpijn. Een vriendin, die een baby van bijna drie maanden heeft, is uitgehongerd en uitgedroogd en heeft bijna geen moedermelk. Als ze al babymelkpoeder kan krijgen, kan ze het niet aanlengen. ‘Ik weet niet hoe het met het jongetje zal gaan. Veel baby’s zijn nu tot de dood veroordeeld.’ Humanitaire blokkades zijn niet te rechtvaardigen. ‘Ik zie dit als een massale aanval op de bevolking met uithongering als wapen’, zegt De Leeuw.
De zus van de vriendin met de baby moest bevallen. Ze kon alleen terecht bij een geïmproviseerde kliniek. Even dreigde het kind met een keizersnede gehaald te moeten worden, terwijl door het extreme tekort aan middelen operaties zonder verdoving worden uitgevoerd. Ontsmettingsmiddelen zijn er vaak niet meer. ‘Artsen gebruiken azijn, als dat er nog is’, zegt De Leeuw. Op de Nederlandse televisie is de gruwelijke werkelijkheid niet te zien, maar Arabische zenders tonen de beelden wel. Mensen liggen op de vloeren van ziekenhuizen te sterven.
Volgens het oorlogsrecht is het verboden om een bevolking collectief te bestraffen. Ook de blokkade kan neerkomen op oorlogsmisdrijven en misdrijven tegen de menselijkheid, aldus Legal Action Worldwide. ‘Voor elk incident zal Israël moeten uitleggen wat de afweging was bij het bepalen van een militair doel en het leed dat burgers wordt aangedaan’, zegt De Hoon.
De Leeuw laat het berichtje horen van een collega van de Palestijnse partnerorganisatie, die zich verzet tegen de blokkade die in werkelijkheid al jaren tegen Gaza gaande is. ‘We hopen op een wapenstilstand’, zegt hij. Het aantal slachtoffers loopt elke dag op. Burgers, artsen, verpleegkundigen, hulpverleners, journalisten zijn bij aanvallen gedood en gewond geraakt. Het dodental is de elfduizend mensen, onder wie minstens 4500 kinderen, gepasseerd. Volgens Save the Children was het aantal gedode kinderen alleen al in de eerste drie weken hoger dan het aantal kinderen dat jaarlijks bij conflicten wereldwijd wordt gedood5.
Marieke de Hoon wijst op de positie van juristen, die in deze situaties ‘the moral army’ behoren te zijn. ‘Als jurist heb je een ethische verplichting. Je staat je cliënt bij, maar er is een ethische reikwijdte bij wat je mag adviseren’, stelt De Hoon. Israël heeft in tegenstelling tot Hamas uitstekend opgeleide oorlogsrechtjuristen in dienst die bij beslissingen worden betrokken. Het is hun taak om de grenzen te bewaken van wat wel en niet mag volgens het internationaal strafrecht. Ook als autoriteiten hun adviezen als irritant beschouwen, moeten zij hun opinie mogen geven. ‘Juristen hebben een huizenhoge verantwoordelijkheid. Ze zijn er met hun adviezen ook voor om de eigen functionarissen en soldaten te beschermen, zodat die later niet van oorlogsmisdrijven worden beschuldigd en niet een enorm trauma oplopen omdat ze het verkeerde hebben gedaan’, stelt De Hoon. ‘Maar ik vraag me af of dat in alle geledingen van het Israëlische bestuur wel gebeurt.’
Bezorgd wijzen experts op het dehumaniserende taalgebruik. De experts van Legal Action Worldwide citeren in hun analyse twee topfunctionarissen. Generaal Ghassan Alian, hoofd van de coördinatie van regeringsactiviteiten in de gebieden, zei: ‘Menselijke dieren moeten als zodanig worden behandeld. Er zal geen elektriciteit en geen water meer zijn, er zal alleen verwoesting zijn. Je wilde hel, je krijgt hel.’ De Israëlische minister van Defensie Yoav Gallant deed daar niet voor onder: ‘Ik heb een volledige belegering van de Gazastrook afgekondigd. Er zal geen elektriciteit zijn, geen voedsel, geen brandstof, alles is dicht. We vechten tegen menselijke dieren en we handelen dienovereenkomstig.’
‘De geschiedenis heeft laten zien dat als een vijand expliciet wordt gedehumaniseerd, het zowel een waarschuwingsteken is als een factor die bijdraagt aan het mogelijk plegen van zelfs gruwelijkere wreedheden’, stelt Legal Action Worldwide. De juristen waarschuwen voor etnische zuivering en dat het dehumaniseren van de tegenstander tevens het risico van genocide met zich meedraagt: misdrijven met het oogmerk om een bepaalde groep geheel of gedeeltelijk uit te roeien. ‘Ik denk dat de meeste Israëliërs niet genocidair zijn, maar willen dat het gevaar stopt. Maar de dehumaniserende taal van leiders is wel op het randje. Een heel duister randje. Mogelijk gaat het eroverheen’, zegt De Hoon. ‘Israël zal zeggen dat deze woorden betrekking hadden op Hamas en niet op alle Palestijnen.’ Lydia de Leeuw: ‘De lat om het te bewijzen ligt hoog omdat het oogmerk moet worden aangetoond. Maar ik denk dat we mogelijk naar genocide kijken.’
‘Als de zaak voor de rechter zou komen, zal Israël moeten uitleggen wat de afweging was’
En Hamas? ‘Hamas-leiders hebben al tijden uitspraken gedaan waarbij ze oproepen tot de vernietiging van Israël’, zei Francesca Albanese, speciale VN-rapporteur voor de bezette Palestijnse gebieden, in een online-interview met columnist Owen Jones6. ‘Wat we hier zien, is twee partijen die oproepen tot de vernietiging van elkaar.’ Ze verwijst naar de afschuwelijke misdrijven van Hamas, tegelijk is de realiteit dat Gaza wordt verwoest en het dodental enorm is. Bij volkerenmoord gaat het niet alleen om misdrijven als moord, maar ook om het creëren van levensomstandigheden die het leven onmogelijk maken. Op 2 november waarschuwen Albanese en andere VN-rapporteurs dat een ‘ernstig risico op genocide’ dreigt, ze zijn diep gefrustreerd over de weigering van Israel om te stoppen met de plannen om ‘de belegerde Gazastrook te decimeren’7.
Als volkerenmoord dreigt, zijn landen volgens het genocide-verdrag verplicht om in actie te komen om uitroeiing te voorkomen. Dat geldt ook voor Israëls bondgenoot Nederland, dat zich profileert met Den Haag als internationale hoofdstad van vrede en recht.
Het lukte de Palestijnse Autoriteit in 2015 na jarenlange pogingen om lid te worden van het Internationaal Strafhof. De rechtsmacht van het ICC strekt zich daardoor uit van de Westelijke Jordaanoever, Oost-Jerusalem tot Gaza, en tot Palestijnen die op Israëlisch grondgebied internationale misdrijven plegen. Het ICC heeft jurisdictie over misdrijven die sinds 2014 zijn gepleegd. Uit vooronderzoeken blijkt dat de aanklagers aanwijzingen hadden voor oorlogsmisdrijven door het Israëlische leger, Hamas en andere gewapende Palestijnse groepen en ook door Israëlische autoriteiten vanwege het overbrengen van Israëlische burgers naar de bezette Westelijke Jordaanoever8. Op 3 maart 2021 had Karim Khans voorganger al aangekondigd een strafrechtelijk onderzoek te openen. Maar veel gebeurde er niet. Het dossier wordt als extreem politiek gevoelig en zelfs bedreigend voor het ICC gezien. Het was Khan, aangetreden als aanklager in juni 2021, die voor het eerst een team voor deze conflictsituatie samenstelde.
Vorige week drongen het Palestinian Center for Human Rights en twee andere Palestijnse mensenrechtenorganisaties er bij het ICC op aan misdrijven tegen de menselijkheid (apartheid) en genocide mee te nemen in het onderzoek, en snel arrestatiebevelen uit te vaardigen tegen Israëlische politieke en militaire leiders en overheidsfunctionarissen. Toen hij vorige maand bij Rafah stond, zei Khan dat hij naar Hamas en Israël kijkt, en onderstreepte hij dat er geen enkele blokkade mag worden opgeworpen tegen humanitaire hulp voor burgers. Als de rechten die zij onder het oorlogsrecht hebben worden geschonden, kan dit ‘aanleiding zijn voor strafrechtelijke aansprakelijkheid’, waarschuwde Khan.
‘Ik denk dat het ICC begrijpt dat het een grote rol te spelen heeft’, zegt Marieke de Hoon. ‘Het internationaal strafrecht is er niet voor niets. De mensheid heeft deze regels ontwikkeld op basis van eeuwenlange ervaring. Als landen zich er niet aan houden, zal het onrecht zich blijven opstapelen, terwijl je verder afdaalt in de geweldsspiraal.’
Geen opmerkingen:
Een reactie posten
Opmerking: Alleen leden van deze blog kunnen een reactie posten.