Opinie • 20 juli 15:00   

Een volgend kabinet moet uit morele val van huidige asielbeleid ontsnappen

Ruud Koopmans

Het Europese asielbeleid is dodelijk en onrechtvaardig – wie pogingen tot hervorming op hoge morele toon afwijst, heeft wat uit te leggen. Zet vol in op contingentopnames en opvang in de regio, schrijft migratie-hoogleraar Ruud Koopmans.

Ruud Koopmans is hoogleraar sociologie aan de Humboldt Universität in Berlijn en directeur van de afdeling Migratie, Integratie en Transnationalisering aan het Wissenschaftszentrum Berlin für Sozialforschung (WZB). Beeld: FD Studio

Dat kabinet-Rutte IV op het asieldossier viel, is geen toeval. In de hele Europese Unie is het vluchtelingenbeleid een politieke splijtzwam, zowel onderling als binnen de lidstaten zelf. Migratie, en asielmigratie in het bijzonder, is de belangrijkste motor achter het succes van rechts-populistische partijen, die in Europa de wind weer in de zeilen hebben.

Dat het de gevestigde partijen op links en op rechts maar niet lukt een breed gedragen compromis in de vluchtelingenpolitiek te bereiken, heeft alles te maken met het feit dat het thema als geen ander emotioneel én moreel beladen is. Pogingen tot hervorming van het asielbeleid stuiten steevast op tegenargumenten dat hiermee de Europese en/of christelijke waarden en de mensenrechten worden opgeofferd.

Heilige graal

Het huidige Europese asielstelsel is gebaseerd op het principe dat iedereen die zich aan een buitengrens van de EU meldt en beweert bescherming nodig te hebben, recht heeft op toegang tot het EU-grondgebied en op een individuele asielprocedure. Degenen die dit als een soort heilige graal beschouwen en elk voorstel om het te hervormen met morele verontwaardiging afwijzen, verdedigen in feite een zeer immorele en inhumane status quo. Want hoe humaan is een recht dat alleen toegankelijk is na een levensgevaarlijke reis van duizenden kilometers? Alleen al in de afgelopen tien jaar zijn meer dan 26.000 mensen verdronken in de Middellandse Zee op weg naar het Europese asielsysteem, een mogelijk nog groter aantal is bezweken tijdens het oversteken van de Sahara.

‘In de afgelopen jaren werd 45% van alle asielaanvragen in de EU uiteindelijk afgewezen’

Hoe moreel is een recht waarvoor je niet alleen beroving, verkrachting en de dood moet riskeren, maar waarvoor mensen uit arme landen het hele spaargeld van hun familie moeten afstaan aan mensensmokkelaars – die bedragen tussen de €5000 en €10.000 vragen – of erger nog, hun reis moeten laten voorfinancieren door deze criminelen, om ze vervolgens terug te betalen met dwangarbeid en prostitutie? Een recht bovendien dat de meest kwetsbare vluchtelingen nooit kunnen uitoefenen omdat ze niet jong, niet mannelijk en niet gezond genoeg zijn? Een recht dat vluchtelingen die vastzitten in enkele van ‘s werelds ergste humanitaire rampen, zoals in Jemen, niets te bieden heeft, simpelweg omdat er geen toegankelijke route is naar Europa? Zouden we een recht dat degenen die dat recht het hardst nodig hebben uitsluit en waarvoor geld en bezittingen moeten worden afgestaan aan criminelen, niet moeten noemen wat het eigenlijk is: een schandalig onrecht?

Een onrecht waarvan bovendien heel wat mensen profiteren die helemaal geen vluchteling zijn in de zin van het Vluchtelingenverdrag van Genève of de Europese regels en die daarom uiteindelijk geen erkenning als vluchteling krijgen. In de afgelopen jaren werd 45% van alle asielaanvragen in heel Europa afgewezen. Maar in de praktijk heeft dit meestal geen gevolgen, omdat terugkeer slechts in zeldzame gevallen kan worden afgedwongen.

Dubbele onrechtvaardigheid

Dit resulteert in een dubbele onrechtvaardigheid: veel van degenen die we opnemen hebben onze hulp niet nodig, maar belasten wel de middelen en opvangcapaciteiten die we anders hadden kunnen gebruiken voor degenen die echt bescherming nodig hebben. Bovendien zijn het juist deze afgewezen asielzoekers die onevenredig verantwoordelijk zijn voor criminaliteitsproblemen.

Het zijn niet de illegale pushbacks aan de buitengrenzen van de EU of de onmenselijke omstandigheden in Griekse vluchtelingenkampen die dit onrecht veroorzaken. Als we die praktijken zouden stoppen – wat we op zich moeten doen – zou niemand minder de gevaarlijke reis door de Sahara of over de Middellandse Zee maken; zeer waarschijnlijk worden het er dan meer. Hetzelfde geldt voor reddingsoperaties op zee. Het moet gedaan worden, maar het moet niet gebeuren in de illusie dat het het aantal mensen dat sterft zal verminderen.

‘Het is beter om mensen veilig en direct per vliegtuig op te halen uit de vluchtregio’s’

Zoals de ervaring van de grootschalige Italiaanse reddingsoperatie ‘Mare Nostrum’ in 2014 heeft laten zien, zal het aantal mensen dat de zee dan over durft te steken toenemen en zullen de smokkelaars – die immers op winst gerichte criminelen zijn – minder zeewaardige boten gebruiken die met meer mensen beladen zijn. Bovendien zullen nog meer mensen door de Sahara trekken. Reddingsoperaties op zee zouden dus hand in hand moeten gaan met grootscheepse reddingsoperaties in de Sahara. De logische consequentie daarvan zou weer zijn om mensen dan beter direct en veilig per vliegtuig op te halen uit de vluchtregio’s.

Hervestiging

Dit is precies wat al wordt gedaan in Australië, Canada en de Verenigde Staten, maar in de EU nog bijna niet: de zogenaamde hervestiging, meestal uitgevoerd in samenwerking met VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR. Op die manier had Europa al vóór 2015 vluchtelingen uit de Syrische burgeroorlog kunnen opnemen en zou het vandaag de last kunnen verlichten van landen die grote aantallen Syrische vluchtelingen opvingen, zoals Jordanië of Libanon. Daarnaast had de EU jaarlijkse quota vluchtelingen uit bijvoorbeeld Jemen kunnen opnemen. Dergelijke hervestigingscontingenten zouden gecombineerd moeten worden met de mogelijkheid voor mensen die acuut en individueel politiek vervolgd worden om bij Europese ambassades een humanitair visum aan te vragen. Denk aan politieke dissidenten of vervolgde journalisten.

Aangezien de opnamecapaciteit materieel en politiek beperkt is – een feit dat door de moralisten van de status quo systematisch wordt ontkend – zijn contingentopnames op grotere schaal alleen mogelijk als tegelijkertijd de irreguliere migratie naar de EU- grenzen sterk wordt teruggedrongen. Dit kan met hekken en pushbacks, maar die zijn in strijd met de mensenrechten en het vluchtelingenrecht. Het terugdringen van irreguliere migratie op een manier die wel binnen het kader van de mensen- en vluchtelingenrechten blijft, is de toepassing van het beginsel van veilige derde landen.

Veilige landen

Nergens staat in internationale verdragen dat vluchtelingen het recht hebben om te kiezen in welk land ze bescherming willen krijgen. Uitzetting naar een ander land is legitiem zolang het betreffende land veilig is voor de persoon en garandeert dat er geen uitzetting plaatsvindt naar een onveilige staat (refoulement). Of zo’n land een perfecte democratie is voor zijn eigen burgers is geen criterium.

Migratieovereenkomsten met derde landen zoals Tunesië, Marokko of Turkije bieden de mogelijkheid een einde te maken aan het businessmodel van mensensmokkelaars en zullen het aantal doden in de Sahara en de Middellandse Zee sterk verminderen. Wie betaalt er nog veel geld voor een levensgevaarlijke reis door de Sahara en een plaats op een wankele boot naar Italië als je weet dat je uiteindelijk toch weer naar Tunesië of Marokko wordt gebracht en daar bescherming krijgt? Het antwoord is: bijna niemand. Vluchtelingen die rechtstreeks naar Europa reizen vanuit vervolgende staten of landen in oorlog zijn de uitzondering, zoals de Oekraïners nu of de oorlogsvluchtelingen uit voormalig Joegoslavië in de jaren ‘90.

Natuurlijk moet het onderwerp van onderhandelingen met derde landen zijn dat ze op geloofwaardige en controleerbare wijze garanderen dat de normen van het internationale vluchtelingenrecht worden nageleefd. Maar degenen die principieel tegen overeenkomsten met derde landen zijn en die iedereen die zich aan de buitengrenzen van Europa meldt het recht op een asielprocedure in de EU willen blijven geven, verdedigen een vermeend ‘mensenrecht’ dat helemaal niet bestaat. Tegelijkertijd verdedigen ze de dodelijke onrechtvaardigheid van de status quo, die wel degelijk bestaat. Het is te hopen dat een volgend kabinet er in slaagt uit deze morele val te ontsnappen en eindelijk serieus werk maakt van een fundamentele hervorming van het vluchtelingenbeleid.

Ruud Koopmans is hoogleraar sociologie aan de Humboldt Universität in Berlijn en directeur van de afdeling Migratie, Integratie en Transnationalisering aan het Wissenschaftszentrum Berlin für Sozialforschung (WZB).

https://fd.nl/opinie/1482302/een-volgend-kabinet-moet-uit-morele-val-van-huidige-asielbeleid-ontsnappen?utm_term=Autofeed#Echobox=1689912511