11 NOVEMBER 2023·

Raad van bestuur LUMC verzweeg jarenlang subsidiefraude voor Europese toezichthouder

ILONA DAHL

Eind 2021 werd de vicevoorzitter van de raad van bestuur van het Leids Academisch Ziekenhuis (LUMC) Pancras Hogendoorn gewaarschuwd dat een ingehuurd bedrijf met Europese subsidies fraudeerde. Ook wist de top van het LUMC al in 2019 in detail dat een bedrijf dat voor het ziekenhuis miljoenen aan Europese onderzoekssubsidies regelde werd verdacht van ernstige fraude. ‘Het LUMC was hiervan op de hoogte, heeft dit vrijwillig aanvaard en gecoördineerd, en alle mogelijke middelen ingezet om te voorkomen dat dit aan het licht zou komen.’

DIT STUK IN 1 MINUUT

• Het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) wist jarenlang van fraude met Europese onderzoekssubsidies. Bij de aanvraag van grote internationale onderzoeksprojecten maakte het ziekenhuis gebruik van Percuros BV, een subsidiebureau dat ‘bewust fraudeert om persoonlijk financieel gewin te behalen.’ Dit blijkt uit gesprekken met diverse oud-promovendi van het LUMC en een intern veiligheidsrapport uit 2019 in handen van Follow the Money en Omroep West.
• Op 28 juni 2019 heeft de afdeling risicomanagement van het LUMC een rapportage risico-inventarisatie opgesteld naar aanleiding van een ‘onrechtmatige subsidieverantwoording’ door Percuros. Daarin wordt duidelijk dat Percuros moedwillig fraudeert. 
• Het LUMC wist al ‘enkele jaren’ van de fraude, blijkt uit het interne veiligheidsrapport. Het ziekenhuis verzuimde om de subsidieverstrekker in te lichten, het European Research Executive Agency (REA). 
• In januari 2022 deed een ontslagen onderzoekster melding van fraude bij Pancras Hogendoorn, vicevoorzitter van de raad van bestuur van het LUMC, ook hij greep niet in. Eerder had zij de fraude al gemeld bij een vertrouwenspersoon, een staflid en twee hoogleraren van haar afdeling. 
• Na haar ontslag deed de promovendus in april 2022 melding van fraude bij het REA, dat in oktober 2022 een onderzoek startte.
• Op 21 december 2022 stuurde het REA een brief aan de bestuursstaf waarin staat dat het ziekenhuis verdacht wordt van ‘opzettelijke schending’ van de subsidieovereenkomsten en van het ‘verhullen’ van deze onregelmatigheden. Pas toen beëindigde het LUMC de samenwerking met Percuros.

Toen Celine Johnson in de zomer van 2020 een promotieplek bemachtigde op de afdeling van hoogleraar Ferry Ossendorp, waar ze binnen een Europese onderzoeksgroep aan een vaccin tegen kanker zou gaan meewerken, kon ze haar geluk niet op. Een droombaan, noemt ze het. Ze begon aan haar nieuwe baan zonder arbeidsovereenkomst, naar eigen zeggen vroeg ze daar wel herhaaldelijk om bij Ossendorp. 

Johnson kreeg na een paar maanden een contract waar in stond dat ze voor een buitenlands bedrijf zou werken, maar vanuit het LUMC in Nederland. 

Achteraf gezien was dat wellicht vreemd, maar Johnson stond er nadien niet meer bij stil. Tot ze in het voorjaar van 2021 plotseling op gesprek moet komen bij Ossendorp en Alan Chan, directeur van subsidiebureau Percuros. 

Johnson moest haar LinkedIn-profiel aanpassen: ‘Vertel niet dat je in dienst bent bij LUMC’ 

‘Er was onrust op de afdeling. Ik kreeg te horen dat ik zo snel mogelijk naar het buitenland moest. Er zou een controleur van het Europese subsidiefonds komen en die mocht niet weten dat ik fulltime in Leiden werkte.’ Ossendorp en Chan drongen erop aan dat Johnson mee zou werken, vertelt ze. ‘Anders breng je ons in grote problemen. Zeg dat je in Scandinavië woont en werkt, maar door de coronapandemie nog niet terug kunt.’ 

Uit een e-mailwisseling blijkt dat Johnson haar LinkedIn-profiel moest aanpassen om argwaan te voorkomen. ‘Vertel alsjeblieft niet dat je in dienst bent bij LUMC,’ kreeg ze te horen.

‘Ik moest op Google Maps bestuderen hoe ik vanaf een verzonnen adres naar het bedrijf in Scandinavië kon. Ook werd me opgedragen een virtuele rondleiding te vragen in het kantoor waar ik zou moeten zitten, zodat ik antwoord kon geven op eventuele vragen over mijn werkplek.’ 

‘Alles op tafel gelegd’

Johnsons weigering om mee te werken aan het verhullen van de fraude kostte haar uiteindelijk haar baan. Ze besluit in december 2021 aan de bel te trekken bij decaan en vicevoorzitter van de raad van bestuur van het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) Pancras Hogendoorn. In januari 2022 vindt een tweede gesprek plaats. ‘Ik heb alles op tafel gelegd,’ zegt ze tegen Follow the Money en Omroep West. 

Zijn invloedrijke positie gaf Johnson het vertrouwen dat Hogendoorn haar klacht serieus zou nemen. Hij verscheen op de afspraak met een jurist en luisterde volgens de promovendus aandachtig.

Johnson probeerde toen al een jaar aandacht te krijgen voor fraude met Europees onderzoeksgeld op de afdeling van het Leidse ziekenhuis waar ze promoveerde. Voor ze zich tot Hogendoorn wendde had ze het probleem al aangekaart bij haar staflid, een vertrouwenspersoon en twee hoogleraren van de afdeling. Zonder resultaat. ‘We kunnen niets voor je betekenen,’ kreeg ze te horen. Dat blijkt ook uit e-mailcorrespondentie die Johnson deelde met Follow the Money en Omroep West en gesprekken met andere betrokkenen, die allemaal anoniem willen blijven.

Het vertrouwen dat Johnson heeft in Hogendoorn blijkt ongegrond. Als er drie maanden na het gesprek nog niets is veranderd, is voor haar de maat vol. In april 2022 meldt ze de fraude bij het European Research Executive Agency (REA). Deze Brusselse organisatie begint op basis van haar klacht in oktober van dat jaar een uitgebreid onderzoek. 

Spookdetacheringen

Op 21 december 2022 ontvangt het LUMC een alarmerende brief: het REA wil het ziekenhuis uit verschillende Europese onderzoeksprojecten zetten. Er is stelselmatige fraude met Europese onderzoekssubsidies ontdekt en de subsidiegever komt met harde beschuldigingen aan het adres van het Leidse ziekenhuis. 

In de brief staat dat bepalingen in subsidieovereenkomsten ‘systematisch’ en ‘ernstig’ zijn geschonden. Daarom is er een groot risico dat dezelfde schendingen ook plaatsvinden bij andere subsidies, en wil het REA het Leidse ziekenhuis uit diverse Europese onderzoeksprojecten zetten. 

De fraude is onder meer gepleegd via ‘spookdetacheringen’ zoals die van Johnson, die alleen op papier in het buitenland werkte. 

Die detacheringen verliepen via Percuros B.V. Het binnenhalen van Europese onderzoeksgelden is tijdrovend en specialistisch werk, dat ziekenhuizen en andere instellingen in toenemende mate uitbesteden aan professionals. 

‘Chan wist precies hoe je maximale resultaten kon behalen, hij had de sleutel tot succes in handen’

Bedrijven als Percuros zijn gespecialiseerd in het schrijven van aanvragen voor dergelijke subsidies. Hun specifieke kennis en ervaring zijn van onschatbare waarde voor ziekenhuizen, aangezien externe financiering essentieel is voor het kunnen uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek en het behoud van onderzoeksplaatsen.

De drijvende krachten achter Percuros zijn Alan Chan, Clemens Löwik en Marcel Karperien. Löwik en Karperien waren beiden hoogleraar en werkten bij de afdeling Endocrinologie en Metabole Ziekten in het LUMC. 

De Britse mede-oprichter Chan staat al snel bekend om zijn uitzonderlijke schrijfkwaliteiten. Daarnaast is hij ingelezen in het wetenschappelijke veld, heeft hij een groot Europees netwerk en is hij bedreven in fondsaanvragen. 

Clemens Löwik zegt over zijn voormalige partner: ‘Chan heeft de expertise in huis om op alle gebieden van een subsidietraject de hoogst mogelijke scores te behalen. Hij heeft dit volledig gefinetuned voor verschillende aanvragen. Chan wist precies hoe je maximale resultaten kon behalen. Daarmee had hij de sleutel tot succes in handen.’

Percuros groeide uit tot een succesvol subsidiebureau: Chan wist bij herhaling miljoenen euro's aan EU-subsidies voor het LUMC te verkrijgen. Tussen 2013 en 2022 stroomde er dankzij Chan meer dan 42  miljoen euro aan Europese financiering binnen voor 16 internationale onderzoeksprojecten. Voor de projecten die Percuros coördineerde, ontving het bedrijf een percentage als managementvergoeding, wat in die periode neerkwam op 5,3  miljoen euro. Het LUMC ontving dankzij Percuros een totale EU-bijdrage van ruim 6,2 miljoen euro. De rest werd verdeeld onder de andere deelnemers aan de onderzoeksprojecten*.

Nauwe banden

Niet alleen het LUMC, ook de Universiteit van Maastricht, de Universiteit van Amsterdam, het Antoni van Leeuwenhoek, het Erasmus Medisch Centrum en het Universitair Medisch Centrum Utrecht maken gebruik van de diensten van Percuros. Maar het LUMC heeft een speciale relatie met het bedrijf. Het werd in 2005 onder de vleugels van het ziekenhuis opgericht. 

In het voorjaar van 2008 sleepte het Haagse Percuros voor het eerst een flinke Europese financiering binnen namens het LUMC. Dat was het begin van een intensieve en langdurige samenwerking, waarbij het ziekenhuis door de jaren heen afhankelijk werd van de subsidieregelaar.

Het ziekenhuis speelde een cruciale rol in de coördinatie van de fraude en probeerde het schandaal te verhullen

Percuros plaatst onderzoekers bij een ander ziekenhuis of andere universiteit, vaak in het buitenland, om daar een deel van hun onderzoek uit te voeren. De Europese Commissie geeft hier geld voor. 

Maar veel van de detacheringen vanuit het LUMC blijken alleen op papier te bestaan. Het academische ziekenhuis speelde een cruciale rol in de coördinatie van deze fraude en heeft bovendien geprobeerd het schandaal te verhullen, blijkt uit brieven van het REA die in handen zijn van Follow the Money en Omroep West. ‘Op basis van de bevindingen heeft REA geconcludeerd dat het LUMC op de hoogte was van de fraude, deze vrijwillig heeft aanvaard en gecoördineerd, en alle mogelijke middelen heeft gezocht en ingezet om te voorkomen dat deze aan het licht zou komen.’

Gesjoemel met subsidieverantwoording 

Hoe alarmerend de brief van het REA ook is, op het moment dat hij op de deurmat bij het LUMC landt, is de leiding van het ziekenhuis al zeker drie jaar op de hoogte van mogelijke fraude met onderzoekssubsidies middels buitenlandse detacheringen. Het heeft namelijk een intern onderzoek laten uitvoeren na meldingen over een onrechtmatige subsidieverantwoording, opgesteld door Percuros.

Verschillende betrokkenen, waaronder promovendi, werden in het kader van dat onderzoek naar ‘onrechtmatige subsidieverantwoording’ opgeroepen bij de accountant van het LUMC. Follow the Money sprak, behalve met Johnson, met een aantal andere oud-promovendi, die anoniem hun verhaal doen uit angst voor repercussies. Deze gesprekken maken duidelijk dat fraude gepleegd wordt via jonge onderzoekers, die aan het begin staan van hun carrière en daardoor kwetsbaar zijn. Zo vertelt een oud-promovendus: ‘Je bent afhankelijk van ze en moet doen wat er van jou gevraagd wordt. Anders loopt je promotieonderzoek gevaar. Dat is de macht die ze over je hebben.’

De promovendi werken zonder dat ze het zelf weten op papier in het buitenland terwijl ze in werkelijkheid werkzaam zijn in het Leidse ziekenhuis. De EU betaalt extra voor een promovendus die op detachering gaat en via deze weg komt er voor het ziekenhuis meer geld in het laatje. 

Toen Chan lucht kreeg van vragen van de accountant over deze detacheringen, dwong hij de promovendi om te verklaren dat ze wel degelijk in het buitenland waren geweest. 

‘Je moet doen wat er van je gevraagd wordt, anders loopt je promotieonderzoek gevaar’

‘Ik ben betrokken geraakt bij fraude, waar ik absoluut niks mee te maken wilde hebben’, vertelt een oud-promovendus. Zijn verhaal begint met een opmerkelijk telefoontje van Chan in 2018; hij moest met spoed naar diens kantoor komen. Daar vertelde de directeur van Percuros dat de promovendus een contract moest ondertekenen voor een detachering in het buitenland terwijl hij in het LUMC actief was. Hij heeft dit naar eigen zeggen geweigerd. 

Maar niet veel later kwam de promovendus voor een voldongen feit te staan, toen er plotseling duizenden euro's op zijn bankrekening stonden. ‘Ik kwam erachter dat ik al maanden eerder door Percuros op een lijst met detacheringen was gezet, zonder mijn toestemming.’ 

Maar liefst 59 rode vlaggen

Op 28 juni 2019 is het interne onderzoek afgerond en presenteert de afdeling Risk en administratieve organisatie & interne controle van het ziekenhuis een verontrustend rapport. Chan van Percuros blijkt al zeker sinds 2017 ‘risicovol en frauduleus’ te handelen. 

Zo kon hij op eigen houtje bestellingen plaatsen. Ook droeg Chan steevast een LUMC-badge en gebruikte hij de gegevens van een LUMC-medewerker om in te loggen in het EU-portaal en documenten te plaatsen, en om het REA om de tuin te leiden.

‘Verschillende medewerkers van het centrale LUMC-projectenbureau hebben in de afgelopen jaren geconstateerd dat de adviseur van Percuros de grijze gebieden opzoekt en adviezen over subsidieverantwoordingen geeft die door LUMC als risicovol of onacceptabel worden gekenmerkt’, is te lezen in het rapport in handen van FTM en Omroep West.

Dat het mogelijk is dat een extern bureau binnen het academische ziekenhuis op stelselmatige wijze frauduleus lijkt te opereren, kan alleen als de controlemechanismen het laten afweten. 

En dat is ook wat er gebeurd is, blijkt uit het rapport. In het ziekenhuis is amper toezicht, waardoor Percuros zijn gang kan gaan. Er is geen aangewezen LUMC-functionaris die toeziet op de naleving van overeenkomsten, en de overeenkomsten met Percuros zijn onbekend bij projectleiders, het projectenbureau en afdelingshoofden. Tevens beschikken afdelingshoofden over onvoldoende informatie over de contracten tussen LUMC en Percuros. 

De rapportage met rode vlaggen was geen reden om te stoppen: Percuros wordt voor negen nieuwe projecten ingeschakeld 

Het risico op belangenverstrengeling is hoog, blijkt verder uit het rapport. Er bestaat het risico van perverse prikkels, aangezien het verdienmodel gebaseerd is op volume: hoe meer aanvragen worden ingediend, des te meer inkomsten voor zowel het LUMC als Percuros. Daarnaast lijkt er een streven te zijn om de te verantwoorden kosten zo hoog mogelijk te laten uitvallen.

Wat ook uit het rapport blijkt, is hoe afhankelijk het LUMC is geraakt van de diensten van Percuros voor het financieren van onderzoeksprojecten: ‘Wij constateren dat een aantal afdelingen van LUMC (financieel) afhankelijk zijn [..] van de inbreng van Percuros.

Ten slotte is er een gebrek aan adequate registratie en verantwoording van activiteiten en er zijn onjuiste projectkosten in rekening gebracht. Daarnaast is er verwarring over de rol en positie van Percuros en de financiële vergoeding die het bedrijf ontvangt.

In het rapport worden maar liefst 59 rode vlaggen geïdentificeerd. Herhaaldelijk wordt gewezen op het aanzienlijke risico van ‘opzettelijke fraude’ door Percuros met als motief ‘persoonlijk financieel gewin’. 

Het LUMC loopt hierdoor een ‘hoog risico’ dat ze niet voldoen aan de ‘financiële en wettelijke subsidieregels’ die gelden voor Europese projecten. Het mogelijke gevolg, volgens het rapport: ‘het ziekenhuis lijdt gezichtsverlies bij Europa.’

De interne risicorapportage was geen reden voor het LUMC om te stoppen met Percuros. Sterker nog: het bedrijf wordt daarna voor nog negen projecten ingeschakeld. Voor deze projecten kreeg het bij de subsidiegever ruim 24 miljoen euro los. Percuros kreeg van dat bedrag ruim 2,4 miljoen euro. Ruim 3,4 miljoen euro kwam terecht bij het LUMC.

Alles wijst erop dat de samenwerking naar volle tevredenheid werd voortgezet. Tot het voorjaar van 2021.

‘Ik was zo bang’

In maart 2021 ontstaat er onrust op de afdeling Immunologie van het LUMC. Het is rond die tijd dat Celine Johnson het verzoek krijgt om haar LinkedIn-pagina te wijzigen en naar het buitenland te vertrekken. Ferry Ossendorp, Johnsons leidinggevende en de onderzoeksleider van de afdeling, heeft onlangs een vergadering gehad met een EU-functionaris.

Hij schrijft aan Alan Chan van Percuros en aan de ceo van het bedrijf waar Johnson zogenaamd werkt, dat hij beseft dat het niet naleven van de regels gevolgen kan hebben.

De ceo van het bedrijf reageert eveneens met bezorgdheid: ‘Ik wil geen problemen krijgen rond de formaliteiten.’

‘Chan werd woedend, schreeuwde en sloeg met zijn hand op tafel’

Maar in de zomer van 2021 dienen die problemen zich toch aan, in de vorm van een controle van het REA bij het LUMC. Tijdens een bijeenkomst met de studenten vraagt de controleur of iedereen op de juiste plek zit. ‘Ik heb toen niets gezegd. Ik was zo bang,’ vertelt Johnson. 

Ook na de controle van REA neemt de druk op Johnson om naar het buitenland te vertrekken toe. Het bedrijf aldaar waar ze zogenaamd werkt, wordt nerveus. In het najaar van 2021 nodigt Chan haar uit op het kantoor van Ossendorp. Daar ligt een brief van de ceo van het buitenlandse bedrijf op tafel. Die schrijft dat Johnson tegen de regels in al negen maanden daar werkt, terwijl niemand haar ooit op kantoor heeft gezien.

‘Ik wees Chan erop dat mijn contract vermeldt dat ik 100 procent voor het LUMC werk, waarop Chan opmerkte dat een ‘contract slechts een stukje papier is en weinig betekent.’ 

Johnson weigert naar het buitenland te vertrekken. ‘Chan werd woedend, schreeuwde en sloeg met zijn hand op tafel.’ Kort na dit incident verliest Johnson haar baan en daarmee komt haar wetenschappelijke carrière in het LUMC tot een vroegtijdig einde. Ze stapt naar Pancras Hogendoorn, en als die haar klachten niet serieus neemt, meldt ze zich bij het REA.

In de tegenaanval

Op 21 december 2022 ontvangt het LUMC de eerste brief van het REA waarin ernstige beschuldigingen worden geuit. Het REA is daarom van plan om het LUMC uit vijf projecten te zetten waar deze onregelmatigheden zijn geconstateerd. 

Een maand later ontvangt het LUMC een tweede brief waarin het REA dreigt het LUMC uit nog eens twee projecten te verbannen.

Het LUMC gaat in de tegenaanval. Op 16 maart 2023 stuurt vicevoorzitter Hogendoorn een brief naar het REA waarin hij reageert op de beschuldigingen. Het ziekenhuis beweert dat de schendingen niet 'systematisch' waren, maar eerder ‘onbedoeld’. Het ziekenhuis grijpt de coronapandemie aan om het eigen handelen te verklaren, en benadrukt altijd in het belang van de promovendi te hebben gehandeld. 

Ook doet het LUMC opnieuw een intern onderzoek naar de beschuldigingen. Op 3 april 2023 deelt het ziekenhuis de voorlopige bevindingen met het REA in een brief, in bezit van FTM. 

Het ziekenhuis zegt een vervalste e-mailcorrespondentie te hebben aangetroffen en dat er ‘hoogstwaarschijnlijk drie medewerkers van het LUMC zijn betrokken bij de fraude.’ Deze drie medewerkers worden kort daarop ontslagen. 

Sleutelrol Ossendorp

Op 11 mei 2023 is het zover: het LUMC wordt door het REA definitief uit vijf internationale projecten gezet. In een brief schrijft het: ‘We merken op dat u [..] herhaaldelijk de schending van de contractbepalingen erkent. [..] Daarom handhaaft REA zijn conclusies en besluit dat LUMC systematisch ernstige schendingen van contractuele verplichtingen heeft begaan.’

Professor Ferry Ossendorp speelt volgens het REA een ‘sleutelrol’ in de fraudezaak. Hij was betrokken bij de werving van onderzoekers en zou verschillende subsidieovereenkomsten hebben geschonden. 

Het REA schrijft: ‘Op basis van onze beoordeling is het juist Professor Ossendorp die verantwoordelijk is voor veel van de onregelmatigheden’ en ‘we maken ons met name zorgen over de herhaalde betrokkenheid van Professor Ossendorp bij de verschillende schendingen van de subsidieovereenkomst.’

Celine Johnson heeft aan de situatie een burn-out overgehouden. Ossendorps reactie toen ze hem dat meldde, spreekt boekdelen. ‘Hij zei tegen mij: “Het is hier geen speeltuin, dit is werk.”’

REACTIE LEIDS UNIVERSITAIR MEDISCH CENTRUM

Een woordvoerder van het LUMC bevestigt dat in december 2021 een gesprek is geweest tussen Hogendoorn en de promovendus in aanwezigheid van het hoofd juridische zaken. ‘In het kader van dit gesprek is toentertijd het signaal gemist dat het ontslag in verband stond met fraude die zich ook binnen het LUMC heeft afgespeeld. Deze verkregen informatie is onvoldoende op waarde geschat. Met de kennis van nu hadden we dit anders aangepakt. LUMC neemt deze bevinding mee in het (lopende) onderzoek naar onregelmatigheden in diverse EU-projecten en zal betrokken toezichthouders informeren.’

https://www.ftm.nl/artikelen/lumc-verzweeg-fraude-voor-europese-toezichthouder