Wat maakt orthodoxe christenen vatbaar voor radicale en populistische denkbeelden? Sander Rietveld, calvinistisch opgevoed, deed onderzoek naar de financiering van politici als Trump en Baudet. Hij schreef een boek over de cultuuroorlog die sinds de jaren zeventig vanuit christelijk Amerika naar Nederland is overgewaaid.
Als ze het maar niet ontdekken, denkt Sander Rietveld, kijkend naar de militairen die hun machinegeweren op de caravan richten. Het is de zomer van 1988, hij is 14 jaar. Met zijn ouders en zusje staat hij stil bij de grensovergang Helmstedt-Marienborn, de Oost-Duitse grens. Ze zijn onderweg naar Polen en hebben heilig smokkelwaar bij zich.
In een dubbele bodem van de caravan zijn honderden bijbels verstopt. Een paar weken eerder hebben hun ouders zijn zusje en hem in vertrouwen genomen. Onder het mom van een gezinsvakantie gaan ze een geheime reis maken, als vrijwilligers van de orthodox-protestantse stichting Kom over en help. Ze mogen er niemand over vertellen.
In Oostbloklanden is, onder het juk van het Sovjetregime, het drukken van bijbels verboden en worden kerken scherp in de gaten gehouden. Rietvelds calvinistische ouders vinden het hun christenplicht om onderdrukte geloofsgenoten te helpen.
Na anderhalf uur wachten, mogen ze doorrijden. ‘Niet juichen, niet opvallen’, zegt vader Rietveld. Het is gelukt. Duizend kilometer verderop, in het Poolse stadje Przemysl, levert zijn vader de bijbels af bij een predikant. Daarna rijden ze weer naar huis en is de vakantie voorbij.
Als Sander Rietveld (46) nu terugdenkt aan die reis, realiseert hij zich dat er toen twee zaken in zijn bewustzijn zijn gegrift. Het besef dat christenen slachtoffers zijn van onderdrukking. En het idee dat ‘links’ de belangrijkste vijand is van het geloof. Denkbeelden die verankerd zijn in het collectieve bewustzijn van orthodoxe protestanten.
In zijn werk als onderzoeksjournalist voor het tv-programma Zembla kwam hij de afgelopen jaren dat soort opvattingen ook tegen bij een andere groep: populistisch en radicaal-rechts. En toen hij onderzoek deed naar de financiering van Donald Trump, of van Thierry Baudet en FvD, viel hem op dat in hun periferie steevast conservatieve christenen te vinden waren.
Hij begon zich af te vragen wat zij daar deden, vertelt hij. ‘Wat zit er in het geloof waarin ik ben opgevoed wat deze mensen vatbaar maakt voor radicale en populistische denkbeelden?’ Hij ging in kaart brengen om welke christelijke clubs het ging en vond een wereldwijd netwerk van actiegroepen en geldstromen.
Het resultaat van zijn zoektocht is te lezen in zijn net verschenen boek Nieuwe kruisvaarders – De heilige alliantie tussen orthodoxe christenen en radicaal-rechtse populisten. Het is een verslag van de cultuuroorlog die sinds de jaren zeventig vanuit christelijk en rechts Amerika naar Nederland is overgewaaid. Rietveld beschrijft hoe het rode gevaar van het communisme werd ingeruild voor nieuwe onderwerpen om tegen ten strijde te trekken: abortus, de islam, globalisering en de emancipatie van vrouwen, immigranten en homoseksuelen.
Dat zijn precies de thema’s die de traditionele christelijke waarden van familie en gemeenschap zouden bedreigen en die radicaal-rechts gebruikt om hun identiteit mee af te bakenen. Beide groepen hunkeren naar een geïdealiseerd verleden en hebben wat Rietveld een ‘verlieservaring’ noemt.
Wat fascineert u het meest aan die alliantie?
‘Er schuilt een paradox onder hun samenwerking. Een strikte seksuele moraal is voor veel orthodoxe christenen zo ongeveer het belangrijkste dat God heeft voorgeschreven. Toch steunde 80 procent van de witte evangelische christenen in Amerika een president die opschept over aanrandingen en die vele affaires had, onder meer met een pornoactrice.
‘In Nederland steunen veel orthodoxe christenen Thierry Baudet, die een foto van zichzelf naakt bij een zwembad op Instagram zet, een erotische roman heeft geschreven en tal van seksistische uitspraken heeft gedaan over vrouwen. Zowel Trump als Baudet is een narcist en pestkop, bepaald niet het nederige, christelijke ideaalbeeld.’
Is dat een kwestie van door de vingers kijken?
‘Deels is het een transactie, ja. Bij Trump bijvoorbeeld: wij geven jou onze steun en jij geeft ons conservatieve rechters. Maar het gaat dieper dan dat. Er zit iets in het machogedrag van Trump en Baudet dat wortels heeft in bepaalde vormen van het christendom. Namelijk: er is een rolverdeling tussen mannen en vrouwen. Het idee is dat God mannen sterk heeft geschapen. Hij heeft ze testosteron gegeven om ze agressief te maken, zodat ze hun familie en hun land kunnen verdedigen. Ze zijn heersers en begaan weleens een misstap. Dat is hun aard.
‘In de evangelische wereld is het boek De ongetemde man van de christelijke auteur John Eldredge al jaren een bestseller. De man verkeert in crisis, volgens Eldredge, omdat hij geen strijder meer kan zijn. Hij schrijft dat mannen zijn gemaakt om ‘ten strijde te trekken, een avontuur te beleven en een mooie vrouw te redden’. Soms heeft dat iets militants, zeker in Amerika. Gelovigen uit die kringen maakten deel uit van de meute die het Capitool bestormde in januari. Je zag daar vlaggen van kruisvaarders en andere christelijke symbolen.’
Andersom lijkt ook een transactie gaande. Populistisch rechts is vaak kritisch op moslims omdat ze antihomo zijn, terwijl dat christenen wordt vergeven.
‘Ik denk dat het verdedigen van homo- en vrouwenrechten van rechts voor een groot deel een stok is om de islam mee te slaan. In kringen rond PVV en Forum leeft zeker homofobie en vrouwenhaat. Van Forum weten we dat ook door die appjes. De vraag of je zus met een zwarte man mag thuiskomen, is zowel racistisch als seksistisch. Of kijk wat er met Dion Graus gebeurt bij de PVV: hij dwong zijn vrouw tot seks met zijn beveiligers. En Wilders grijpt niet in.
‘Op vrouwen- en homorechten tamboereren heeft weinig te maken met wat men bij die partijen echt vindt van homo’s en vrouwen. Zie ook de allianties met homofobe politici uit Polen en Hongarije, zoals de Poolse partij PiS waarmee FvD in Europees verband samenwerkt, of de vriendschap tussen Wilders en Viktor Orbán. Ik vraag me dus af of het een transactie is. Het ligt veel dichter bij elkaar dan op het eerste gezicht lijkt. Ook rechtse populisten houden van een traditionele verdeling tussen man en vrouw, waarbij homo’s het heilige instituut gezin bedreigen.’
Rietveld beschrijft in zijn boek hoe geld van een aantal conservatieve christelijke miljardairs uit Amerika, onder meer met Nederlandse wortels, wordt ingezet in Europa om de cultuuroorlog aan te zwengelen. In het afgelopen decennium zou vanuit die hoek minstens 90 miljoen euro zijn uitgegeven om de boodschap aan deze kant van de oceaan te verspreiden.
Neem de familie DeVos, goed voor 5 miljard dollar en lid van dezelfde kerk als de Amerikaanse ambassadeur in Nederland, Pete Hoekstra. Die familie financiert de schimmige organisatie Council for National Policy (CNP), die de ledenlijst geheimhoudt, de polarisatie zoveel mogelijk wil aanwakkeren en probeert te voorkomen dat minderheden, zoals latino’s en Afro-Amerikanen, gebruikmaken van hun stemrecht.
Geld van de familie DeVos komt onder meer terecht bij de lobbyclub Transatlantic Christian Council (TCC) van Henk Jan van Schothorst, voormalig SGP-medewerker. Gevraagd naar de antidemocratische opvatting van zijn financier, zegt Van Schothorst van niets te weten. Bovendien, zegt hij: ‘Ik ben maar een heel kleine speler.’ Dat klopt, schrijft Rietveld, maar Van Schothorst maakt wel deel uit van een groeiende geldstroom onze kant op.
Wat merken we concreet van dat christelijke lobbygeld in Nederland?
‘In Nederland niet zoveel. Die geldschieters weten ook dat wij een van de meest seculiere landen ter wereld zijn en dat iets als het homohuwelijk hier niet meer zal worden teruggedraaid. Maar op Europees niveau zijn er netwerken, waarin ook ChristenUnie en SGP participeren, die extreme standpunten hebben en doelen verwezenlijken, vooral in Oost-Europa. Denk aan de Poolse wet die ‘indoctrinatie met homo-ideologie’ verbiedt en de wet in Hongarije die homostellen verbiedt om te adopteren. Ook in Rusland is er een wet die ‘homopropaganda’ verbiedt.
‘Als je kijkt naar het wensenlijstje van het manifest Restoring the Natural Order, dat is opgesteld door conservatieve lobbyclubs verenigd onder de naam Agenda Europa, schrik je je wild. Ze willen scheiden onmogelijk maken, een verbod op de pil, ivf, abortus en het homohuwelijk, zelfs homoseksualiteit strafbaar maken en alle antidiscriminatiewetten afschaffen. Dat is terug naar de Middeleeuwen.
‘De SGP en ChristenUnie zijn dragende partijen in de European Christian Political Movement (ECPM), waarvan de Nederlandse directeur Leo van Doesburg tot in zijn nek in Agenda Europe zit. Als je als Nederlandse christelijke partij participeert in dat soort netwerken, wat zegt dat dan over je morele kompas?’
Rietveld groeide op in Hasselt, vlak bij Zwolle. Geloven was een ernstige zaak. Twee keer per zondag naar de kerk. Op zijn middelbare school – de Pieter Zandt Scholengemeenschap, vernoemd naar de voormalig SGP-leider – behoorde hij tot de minder strikten. Hij had thuis wél een televisie.
Het klinkt misschien beklemmend, zegt Rietveld, maar het was een warme en eensgezinde omgeving. ‘Orthodoxie biedt duidelijkheid, de werkelijkheid is zwart-wit, wij tegenover de wereld, morele keuzes zijn helder.’
Pas na zijn studie politicologie in Leiden begon zijn wereldbeeld barstjes te vertonen, maar helemaal afscheid van het geloof nam hij niet. ‘Het christelijke verhaal van zelfopoffering en vergeving vind ik heel inspirerend. De eeuwenoude traditie en gemeenschap zou ik niet willen missen.’ Een cultuurchristen (iemand die de tradities en waarden van het geloof belangrijk vindt, maar niet gelovig is) is hij niet. ‘Ik geloof nog steeds in God, ook al weet ik niets zeker. Ik ga nog naar een kerk.’
Hij wil benadrukken dat wat hij beweert niet geldt voor alle christenen. ‘Verreweg de meeste gelovigen, ook veel orthodoxe christenen, moeten niets hebben van radicaal-rechts, van xenofobie. Voor hen staat het geloof voor gelijkheid. Maar net als alle religies heeft ook het christendom duistere kanten. Er is een groep met antitolerante en antidemocratische denkbeelden.’
De twijfel die hij vroeger als zonde zag, waardeert hij nu juist. ‘Het behoedt je voor valse zekerheden en voor het afschrijven van mensen die andere overtuigingen hebben.’
Het is ook die neiging tot wij-tegen-zijdenken, ziet hij nu, die orthodoxe christenen en rechtse populisten zo vatbaar maken voor complot- en ondergangstheorieën. ‘Er moet een duidelijke verklaring voor alles zijn, een schuldige. Dan kom je uit bij complotdenken. Dat biedt diezelfde eenvoudige oplossingen.’
Dat strookt ook weer met het slachtofferdenken.
‘Als je overal vijanden ziet, en je bent een minderheid, dan voel je je al gauw een slachtoffer. Van de seculiere linkse elite, van de ondermijners, zoals Baudet zei, de journalisten, wetenschappers, architecten, academici en kunstenaars. Dat valt samen. Je ziet ook dat complottheorieën naar elkaar toe groeien. QAnon, het idee van een satanische groepering die de samenleving naar de hand wil zetten, is bij radicaal-rechts populair, maar ook in evangelische kringen.’
Dat sluit aan bij de eindtijdtheorie dat er een antichrist zal opstaan. En Baudets idee dat onze beschaving de ondergang nabij is.
‘Ja, sommige christenen, vooral in evangelische hoek, zien nu al een voorafschaduwing daarvan in de Verenigde Naties, een heel foute organisatie volgens hen. Eigenlijk alle internationale samenwerking is verdacht. Die wereldregering zal iedereen onder haar heerschappij brengen en zal alle christenen vervolgen, is het idee. Uiteindelijk zal dan een strijd plaatsvinden waarbij Christus terugkeert op aarde en alle vijanden worden vernietigd. Daar worden populaire boeken en films over gemaakt, een soort christelijke horrorpulp.’
En als je zo denkt, is de stap naar de rechtvaardiging van geweld een kleine?
‘Voor sommige groepen wel, ja. Binnen het dominionisme, een stroming met miljoenen volgers wereldwijd, is het idee dat christenen de heerschappij moeten heroveren. Je gaat een glibberig pad op. Je gaat de vijand dehumaniseren: het is oké als alle ongelovigen aan het eind der tijden worden uitgeroeid. Dat is hun verdiende loon. Dan is het niet schokkend om te zeggen: met de rechten van moslims hoeven we niet zo prudent om te gaan.’
Baudet noemt zichzelf een cultuurchristen. Houdt dat verband met zijn neiging om te denken in termen als omvolking?
‘De christenheid is voor Baudet geen verzameling gelovige individuen, maar christendom, een domein, een plaats en gemeenschap waarbinnen de christelijke cultuur dominant is. Die gemeenschap moet zuiver blijven, homogeen. Om met Baudet te spreken: dominant blank. Dat is het idee van bloed en bodem.
‘Aan de andere kant ziet Baudet wel dat zijn cultuurchristendom onhoudbaar is als je dat loskoppelt van het ware christendom. Dan blijft het in de lucht hangen, dan is het nergens op gebaseerd, omdat het geen wortels heeft. Daarom heeft hij een verbond nodig met echte gelovigen en hecht hij zo aan de goedkeuring van de SGP.’
Die goedkeuring lijkt hij nu te verliezen. Kees van der Staaij zei vorige week in Nieuwsuur dat de partijen nooit hebben samengewerkt.
‘Baudet maakt het nu wel erg bont, met zijn ideeën over corona. En ook de beschuldigingen van antisemitisme binnen Forum helpen niet mee, dat is een breekpunt voor veel christenen. Joden nemen een belangrijke plek in het geloof in. Islamofobie daarentegen is niet zo erg, daar bezondigen ze zich zelf ook aan.’
De islam is de belangrijkste gemeenschappelijke vijand van populistisch rechts en orthodoxe christenen. U noemt de angst voor islamisering ‘volledig uit de lucht gegrepen’.
‘Het idee dat er in Nederland een islamitische meerderheid komt die de godsdienstvrijheid zal afschaffen, zoals Gert-Jan Segers van de ChristenUnie suggereerde, slaat nergens op. De cijfers laten duidelijk zien dat het aandeel moslims stabiel is op ongeveer 5 à 6 procent. De angst voor islamisering is dus feitenvrije, populistische retoriek. Dat verwacht je misschien van Wilders. Maar niet van christelijke politici.’
Geen opmerkingen:
Een reactie posten
Opmerking: Alleen leden van deze blog kunnen een reactie posten.